‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Dangasaning non yeyishini ко ‘r gapida dangasaning non yeyishini
birikmasi nimani? s o ‘rog‘iga javob bo'lib, birikmali t o ‘Idiruvchi
vazifasida keladi. Birikmali gap b o ‘lagi esa kimning? va nimani?
s o ‘roqlariga javob b o ‘luvchi aniqlovchi (dangasaning) va to ‘Idiruvchi
(non)larni о ‘z ichiga oladi. Bu bo ‘lak tarkibidagi non bo ‘lagi nomustaqil
to ‘Idiruvchi, bo ‘lakning bo ‘lagidir.
T o‘Idiruvchilar kesim bilan qanday bog‘lovchi vosita yordamida bog‘- 
lanishiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi: a) kelishikli to ‘Idiruvchilar; b) ko‘makchili 
toidiruvchilar. M asalan, sen bilan (kim bilan?) olam m unaw ar gapida 
sen bilan bo‘lagi ko‘makchili to ‘ldiruvchi. Senga (kimga?) aytar gapim 
bor gapidagi senga bo‘lagi kelishikli to ‘ldiruvchi sanaladi.
Tushum kelishigi bilan shakllangan to ‘ldiruvchilarda to ‘ldiruvchi bilan 
u bog‘langan hokim bo‘lak yonm a-yon turganda tushum kelishigi ifoda- 
lanmasligi mumkin, lekin uning borligi so‘rog‘idan va kesimning o ‘timli 
fe’l ekanligidan bilinib turadi. Masalan, 
shoirlari g ‘azal bitadi,
gapida 
g ‘azal
so‘zi u bog‘langan kesim o ‘timli fe’l bilan ifodalangan bo‘lib, nimani? 
so‘rog'iga javob bo‘luvchi so'zning bo‘lishini talab qiladi. Agar to‘ldiruvchini 
kesimdan uzoqlashtirsak, to ‘ldiruvchi bilan kesim o ‘rtasiga boshqa bir 
so‘zni kiritsak, tushum kelishigi tiklanadi. Masalan, 
g'azalni shoirlari у ozadi.
K o‘rinadiki, tushum kelishigi doimo tushib qola bermaydi.
480

---

t
Juda muhim. To ‘Idiruvchi hokim bo ‘lakdan anglashilgan hara-
# 
katiga, munosabatiga ko'ra ikkiga boTmadi: 1) vositasiz to ‘Idiruvchi;
2) vositali to ‘Idiruvchi.
Tushum kelishigi orqali ifodalangan to ‘Idiruvchi vositasiz, qolgan
shakllardagi to ‘Idiruvchilar vositali sanaladi.