‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

(N. Karimov)
10-DARS.
K E SIM VA UNING IFODALANISHI
Darsning maqsadi: 
talabalar ongida kesim va uning shakllari haqida
ko'nikma hosil qilish.
R E J A:
1. Kesimlikning belgilari.
2. Ot kesim va fe’l kesimlar haqida.
3. Kesimlaming tuzilishiga ko‘ra turlari.
^
1-topshiriq. Ко ‘pdan quyon qochib qutulmas
maqolidagi so‘zlar- 
ning bir-biri bilan qanday bog‘langanini aniqlang. Har bir bog'lanishda 
qaysi so‘z takrorlanayotganini aniqlang.
2-topshiriq. Litseyning III bosqich о ‘quvchisiman
gapidan gapga 
xos bo'lgan shaxs-son, zamon, bo‘lish!i- bo‘lishsizlik, tasdiq- inkorlik 
m a’nolari qaysi bo‘lakda o ‘z ifodasini topgan?
L«S 
Esda saqlang. 
Kesimlik (shaxs-son, zamon, tasdiq-inkor, modal)
та ’nosini ifoda etgan gapning markaziy bo ‘lagi kesim deyiladi.
Kesimlik m a’nolari kesimlik shakllari orqali ifodalanadi. H ar bir 
kesimlik m a’nosi alohida-alohida ifodalanishi mumkin. Masalan, yoz-ma 
(tasdiq-inkor) -say (mayl) -di (zamon) -m (shaxs-son). Bitta kesimlik 
shakli bir necha kesimlik m a’nolarini ifodalaydi. Masalan, kel-di (o‘tgan 
zamon, III shaxs, tasdiq, aniqlik mayli) yoki o‘quvchi-man (I shaxs, 
hozirgi zamon, tasdiq, aniqlik mayli). Ba’zan kesimlik m a’nolari hoi 
shakli orqali ifodalanadi. M asalan, Kel (kelasi zamon, II shaxs, tasdiq- 
buyruq mayli) yoki 
Men o'quvchi
(I shaxs, hozirgi zamon, tasdiq, aniqlik).
Kesim 
nima qildi? nima bo'ldi? nima qilmoqda (qilyapti)? kim (dir)?
nima (dir)? kab\
so'roqlarga javob bo‘ladi. M asalan, 
Ishlasang, tishlaysan
470

---

maqoli ikkita kesimdan tashkil topgan. Birinchisi nima qilsang? Ikkinchisi 
nima qilasan? so‘roqlarigajavob bo‘ladi.