‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

571

---

38-DARS.
KO‘CHIRMA GAPLI QO‘SHMA
GAPLAR USLUBIYATI
Darsning maqsadi: 
ко 
‘chirma gapli qo ‘shma gap haqidagi 
о 
‘quvchilarning
bilimlarini kengaytirish. Nutq jarayon ida 
ко 
‘chirma gapli qo ‘shma gaplardan
о 
‘rinli foydalan isli 
ко 
‘nikm asini shakllantirish.
R E J A:
1. K o ‘chirm a gapli q o 'sh m a gap haqida.
2. K o ‘chirm a gapli q o 'shm a gap tuzilishi.
3. K o 'c h irm a gaplarda tinish belgilarining ishlatilishi.
4. K o 'c h irm a va o'zlashtirm a gaplar.
/
1-topshiriq.
Quyida berilgan gaplarning um um iy va o'ziga xos
*
tom onlarini ayting:
1. 
«Odami ersang, demagil odami,
Oni kim y o ‘q xalq g'amidin g ‘ami», —
deydi Alisher Navoiy.
2. 
Alisher Navoiy xalq g ‘amini yemagan odamlarni odam deb
hisoblamaslik lozimligini bayon qilgan edilar.
N u tq jarayonida so'zlovchi o ‘zi bevosita kuzatgan, bilgan voqea va 
hodisalar haqida axborot beribgina qolm asdan, o'zgalardan eshitgan voqea- 
hodisalarni ham bayon qiladi. K o 'p in ch a so'zlovchi o ‘z fikrini qo'sh im ch a 
dalillar bilan isbotlam oq uchun o'zig ach a bo'lgan buyuk shaxslarning 
asarlaridan nam unalar keltiradi. Yoki m a’lum bir shaxs xarakterini ochish 
uchun shu shaxs bayon qilgan gapdan foydalanadi. M asalan, 
«Tiz cho ‘kib
yashagandan tik turib o ‘lmoq yaxshiroq»,
deydi G ‘ofir. Bu esa nutqning 
t a ’sirchan, m antiqli va ishonchli b o ‘lishini ta ’minlaydi.
0
Ju d a muhim. 
Monologik nutqda so ‘zlovchining о ‘zgalar gapidan
9 aynan foydalanishi ко ‘chirma gapli qo ‘shma gapni hosil qiladi.
B unda q o 'sh m a gap ikki qism dan tashkil topadi: 1) so'zlovchining 
(m uallifning) gapi; 2) o'zganing gapi. M asalan. 
«Ко ‘p narsalami ко ‘zimga
k o ‘rsatdingiz. Yana k o ‘p narsalami к о ‘rgani qo'limga chiroq berdingiz,
О ‘rmonjon aka», —
dedi Siddiqjon.
Y uqoridagi gapda 
dedi Siddiqjon
qism i m uallif gapi, ung acha b o 'lg an
qism esa o'zganing gapi hisoblanadi.
F ik r n i aso sli va g o 'z a l ifo d a la m o q u c h u n k o ‘p h o lla rd a x alq
maqollaridan, hikmatli so'zlardan, adabiy parchalardan foydalaniladi. N utqqa 
tayyor ohb kirilgan bu m aqol va hikm atli so'zlardan so'ng — 
deydi xalqimiz,
— deydi adib
singari m uallif gaplari qo'llanilib, k o 'ch irm a gapli q o 'sh m a 
gapni hosil qiladi. M asalan, 
«Oltin boshing omon bo‘Isa, rangi ro ‘ying
somon bo 4mas», deydi xalqimiz.
572

---

K o'rinadiki, bunday iboralardan o ‘rinli foydalanish nutqiy m adaniyatni 
oshiradi.
0 ‘ylang: N u tqim izda ko‘chirm a gaplardan foydalanish nim a uch un
kerak?