‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

R E J A:
1. So‘zlovchining maqsadi va gapning shu maqsadga ko‘ra turlari.
2. Darak gaplar va ularning o ‘ziga xos qolipi.
528

---

3. D arak gaplarda gap bo‘laklarining tartibi.
4. Darak gaplarda tasdiq va inkor m a’nosining ifodalanishi.
/
1-topshiriq.
Ertalab bajargan yumushlaringiz haqida so‘zlab bering.
*
N echta gapdan foydalanganingizni va gap kesimining qanday shaklda 
ekanligini ayting.
2-topshiriq.
Sizga n o m a’lum b o ‘lgan voqea-hodisa haqida 
suhbatdoshingizdan so‘rang. So‘rash uchun ishlatgan gapingizda 
qanday vositalardan foydalanganingizni ayting.
3-topshiriq.
M a’lum harakat-holatni bajarishga sherigingizni 
buyuring. Buyurish uchun ishlatgan gapingizning kesimi qanday 
shaklda ekanligini ayting.
So‘zlovchi nutq jarayonida turli maqsadlarni amalga oshiradi: o ‘ziga 
m a’lum bo‘lgan axborotni boshqasiga yetkazish maqsadi, o ‘ziga m a’lum 
bo'lmagan axborotni boshqasidan so'rash maqsadi, m a’lum voqea-hodisani 
amalga oshirishga tinglovchini d a’vat etish maqsadi va boshqalar.
Ana shu maqsadlarning amalga oshishiga muvofiqlashgan gap shakllari 
(qoliplari) mavjud.
Zlrtj 
Eslab qoling. 
So ‘zlovchining maqsadiga xoslangan gap turlariga
\Ц gapning ifoda maqsadiga ко ‘ra turlari deyiladi.
Ifoda maqsadiga ko‘ra gaplar to ‘rt turga bo‘linadi: 
1
) darak gaplar; 
2) buyruq gaplar; 3) so‘roq gaplar; 4) istak gaplar.
Darak gaplar va ularning uslubiy xususiyatlari
/
1-topshiriq.
Kesimi aniqlik maylidagi fe’ldan ifodalangan gap 
topib yozing. Gapning qanday axborot ifodalayotganini ayting.
2-topshiriq.
Ot kesimli gap topib yozing. Gapning qanday axborot 
ifodalayotganini ayting.
Sizga m a’lum bo‘lgan biror axborotni boshqalarga yetkazm oqchi 
bo ‘lsangiz, darhol shu maqsadingizga muvofiq keladigan gap shaklini 
(qolipini) tanlaysiz. Bunday gaplaming xarakterli xususiyati shundaki, kesimi 
tasdiq yoki inkor shaklida turgan aniqlik maylidagi fe’llar bilan, b a’zan 
tasdiq yoki inkor shaklidagi otlar bilan ifodalanadi; yuz bergan yoki yuz 
berishi mumkin bo‘lgan voqea-hodisani tasdiq yoki inkor qilish yo‘li 
bilan ifodalaydi; darak ohangi bilan talaffuz qilinadi; darak ohangi gap 
oxiriga qarab pasayib boradi; gap bo'laklari to‘g‘ri tartibda joylashgan bo‘ladi.
n 
Eslab qoling. 
Kesimi aniqlik maylidagi f e ’llardan, tasdiq yoki
W
inkor та ’nosini bildiruvchi otlardan ifodalanib, biror voqea-hodisa
haqida xabar bildiruvchi gaplarga darak gaplar deyiladi.
Masalan, 
Ana bu
— 
bizning bog ‘imiz.
529

---

Yozuvda darak gaplar oxiriga nuqta qo'yiladi. Ba’zan darak gaplardagi 
gap bo‘laklarining m e’yordagi tartibi o ‘zgarishi mumkin. Masalan:
a) 
Urug ‘chilik instiluti shahar markazidan xiyla chetda joylashgan.
b) 
Shahar markazidan urug‘chilik instituti xiyla chetda joylashgan.
d) 
Xiyla chetda joylashgan urug ‘chilik instituti shahar markazidan uzoqda
edi.