‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi q. S. Abdurashidov, B. A. Hobilov

holatida bo'lgan sterjenlarga va shuning kabi boshqa elem entlarga ham
tatbiq etsa bo'ladi. M odellashtirishning mazkur uslubini faqat tekis sterjenli
sistem alarga em as, balki fazoviy sistem alarga ham q o'llash m um kin.
163

---

10.4-rasm. Tekis ramani
10.3-rasm. Tekis rama sxemasi. 
almashtiruvchi elektr sxemasi.
Oddiy misol tariqasida ramani modellashtirish sxemasini ko‘rib o‘tamiz 
(10.3-rasm ). Ushbu ramani almashtiruvchi elektr sxemasi 10.4-rasmda 
tasvirlangan.
Shuni ta’kidlash joizki, ramani almashtiruvchi elektr zanjiming sxemasi 
ramaning tuzilishiga o'xshaydi. Elektr sxemasida rama tugunlariga mos 
keladigan zanjir uchlari tutashgan, bu hoi potensiallar tengligini, binobarin, 
tutashuvchi elementlar burilish bukchaklarining tengligini ta’minlaydi. Bikir 
tayanchlaiga yopiq, shamirli tayanchlaiga ochiq konturlar mos keladi. Agar 
modellashtirilayotgan ramaning tugunlari ko'chish imkoniyatiga ega bo'lsa, 
u holda iteratsion jarayon orqali 
у/
burchagini topishga to'g'ri keladi. Bu 
jarayon, albatta, elektron sistemalar ko'magida amalga oshiriladi.

---

XI BOB. GRUNTLARDA KUCHLANISH VA
BOSIMLARNI ANIQLASH USULLARI
11.1. Gruntlarda kuchlanishlarni o‘lchash
Grunt va zaminlar holatini o'rganish uchun inshootga beriladigan tashqi 
ta’sirlar natijasida grunt va inshoot zaminida vujudga keladigan kuchlanishlar, 
deformatsiyalar, kovaklardagi bosim, gruntning fizik-mexanik va filtratsion 
xarakteristikalarini aniqlash talab etiladi.
Gruntning kuchlanish holati grunt skeleti zarrachalari orasidagi o'zaro 
ta’sir kuchi, skelet zarrachalarining ichki kuchlanishlari hamda grunt 
kovaklaridagi suv bosimi kabilaming yig'indisi sifatida aniqlanadi. Gruntdagi 
kuchlanish holati tushunchasi ma’lum darajada chekli, ammo kichik bir 
zonaga taalluqlidir. Agar mazkur zonada kuchlanishlaming istalgan mustaqil 
olti komponenti (masalan, olti yo'nalishdagi yuzalarda olti qiymatga ega 
bo'lgan normal kuchlanishlar) ma’lum bo'lsa, zonadagi kuchlanish holati 
batamom aniq deb qaraladi.
Gruntdagi kuchlanishlar tekshirilayotgan zonaga o'matilgan uzatkich 
(uzatgich)lar orqali o'lchanadi. Datchikning deformatsion xarakteristikalari 
gruntning deformatsion xarakteristikalariga qancha yaqin bo'lsa, o'lchov 
natijalari shuncha aniq bo'ladi. Biroq gruntning deformatsion xarakteristikalari 
ko'p omillarga bog'liq; bular ichida namlik, zichlik va kuchlanish holatlari
— asosiylari sanaladi.
Gruntga o'matilgan 
u z a t k i c h n i n g
mexanik 
xarak­
teristikalari muhit- 
nikidan farq qilsa, 
atrof zonada kuchla­
nishlar konsentrat- 
siyasi vujudga kelishi- 
ga sababchi bo'ladi, 
bu esa o'z navbatida 
i z l a n a y o t g a n
k u c h l a n i s h l a r
aniqligiga 
putur 
yetkazadi.
Agar gruntning 
hajmiy 
(fazoviy) 
kuchlanish holatini
11.1-rasm. Gruntning hajmiy kuchlanish holatini
o'lchash sxemasi.
165

---