|
Birinchisi
, bevosita qiziqish,
ikkinchisi
bilvosita qiziqish. H a r bir o ‘qituvchi o‘z o ‘quvchilarida o ‘z faniga
nisbatan bilvosita qiziqishni tarkib toptirishga harakat qiladi. Qiziqishlar
o rq a li o ‘q u v chilard a t a ’lim ga aktiv m unosabat n a m o y o n b o ‘ladi.
Psixologiyada qiziqish - b u shaxsning o ‘zi uchun qim m atli yoki yoqimli
b o ‘lgan m uayyan narsa yoki hodisalarga munosabatidir. Qiziqishlar
shaxsning m u him va individual xususiyatlaridan biri bo‘lib hisoblanadi.
Q iz iq is h la r o 'q u v c h ila r h a y o tid a katta rol o lynaydi. U la r o ‘quv
faoliyatini faollashtiruvchi asosiy turtkilar — m otivlaridir. Qiziqishlar
t a ’lim m askanlari o ‘quvchisiga fan asoslarini durustroq o ‘zlashtirib
olishlariga, aqliy qobiliyatlarning o ‘sishiga, bilim doirasining kenga-
yishiga im ko n beradi. 0 ‘qituvchilam ing vazifasi o ‘quvchini dastlab
q iziqtirib q olgan ishning o ‘zi bilan shug‘ullanishga m ajbur qilish emas,
balki undagi qiziqishlarni chuqurlashtirish va kengaytirish, ta ’sirchan
q ilis h , q iz iq is h la rn in g m ark a zig a aylanib qolgan fao liy at bilan
sh u g ‘ullanish istagiga, mayliga aylantirishdir.
0 ‘quvchilam ing muayyan maqsadni ko‘zlab ish tutishida, qiyin-
c h ilik la r n i e n g a o lis h id a , is h d a n chalg ‘itadigan n a rs a la r bilan
shug‘ullanishdan o'zini tiya olishida, unda o‘qishga ishtiyoq tarkib toptirishda
n am oy o n bo'ladigan iroda ta’lim jarayonida alohida aham iyat kasb etadi.
U m u m iy psixologiya kursidan m a’lumki, iroda bu shaxsning o ‘z
oldiga q o'ygan maqsadining aniqligi, uni amalga oshirish uchu n intilishi,
m aq sa d y o ‘lida m a ’lum bir qarorga kelish tezligi va u n i o ‘z vaqtida
28
ijro etish i bilan belgilanadigan sifa td ir T a ’lim ja ra y o n id a o ‘quv
m aterialiga b o ‘lgan diq q atnin g b a rq a ro r b o ‘lishida iro d av iy z o ‘r
berishning ahamiyati nihoyatda kattadir. T a’limda iroda o ‘quvchida o ‘quv
maskani va uyda o ‘tkaziladigan m ashg‘ulotlaiga tayyor turishda nam oyon
b o ‘ladi. 0 ‘quv materialini o ‘rganish — eslab qolish va o ‘quvchining
irodaviy z o ‘r berishiga bog‘liq. Iroda o ‘quvchilarning fikrlash fao-
iiyatlarida — masalani echishga, q o ‘yilgan savoJga javob topishga va
hokazolarga intilishida nam oyon b o ‘ladi. U lar o'quvchilarda k o ‘nikm a
va m alakalam i hosil qilishda ham tarkib topadi.
Psixologlar olib borgan ta d q iq o tla rd a o ‘quvchilar to m o n id a n
berilgan m aterialning o‘zlashtirilishi k o ‘p jih a td a n iro d an in g tar-
biyalanganligiga bog‘Iiqdir. Irodaviy aktivlik ta ’lim ning zaru r shartidir.
T a’lim muassasasidagi ta’Iim jaray on in in g o ‘zi o ‘quvchiIardan irodaviy
o ‘stirish om illaridan biridir. B linda, o ‘quvchilarning kundalik rejimi,
o ‘qish va oqilona dam olishni b ir-b iri bilan to ‘g‘ri alm ashtirib turish
katta roi o ‘ynaydi.
T a ’lim jarayonida bilish jaray o nlarin i shakllantirishga alohida e ’ti-
bor berish lozim. Zéro bilish jarayonlari ju d a murakkab faoliyat b o ‘lib,
unda jo nli m ushohadadan abstrakt tafakkurga, abstrakt tafakkurdan
amaliyotga o ‘tiladi, ana shu nd an so ‘ng o b ’ektiv haqiqat bilib oiinadi.
Binobarin, biz birinchi navbatda k o ‘rib chiqishim iz lozim boMgan
narsa o ‘quv materalini idrok qilish jarayonidir. U m um iy psixologiya
kursidan m a’lumki, idrok bu narsa va hodisalam i sezgi organlariga
ta ’sir etishi natijasida ularning kishi psixikasida yaxlit obrazini paydo
b o ‘lishi b o ‘lib, idrok etish jaray o n i ta ’lim da turli form alarda o ‘qi-
tu vchinin g og‘zaki hikoya q ilish id a , su h b at o ‘tk az ish d a, leksiya
o ‘qishida, ko‘rgazma!i q u ro llar k o ‘rsatish, ekskursiyalar o ‘tkazish,
axborot va pedagogik texnologiyalardan foydalanish, o ‘quvchining
o ‘ziga darsliklar ham da boshqa q o ‘llan m alam i o ‘qitish tarzida o ‘tishi
m um kin. Shuni alohida ta ’kidlash lozim ki, idrokni tarkib top tirish da
o‘quvchilaming yosh xususiyatlarini hisobga olish nihoyatda m uhim dir.
C h unki fazoni, vaqtni va h a ra k a tla rn i id ro k e tish d a h a m yosh
xususiyatlarda turli farqlar m avjud b o ‘ladi.
T a’lim olish jarayoni insondagi m otivlar bilan bevosita bo g ‘liq
b o ‘lib, uning m ohiyati — inson xulq-atvorining ichki barqarorligi,
harakatga undovchi tushunchada ifodalanadi.
Motivasiya esa xulq-atvomi psixologik va fiziologik boshqarishning
dinam ik jarayoni b o ‘lib, unga tash ab b us, yo‘nalganlik tashkilotchilik,
q o ‘llab-q u w atlash kiradi. T a ’lim jarayonida o ‘qish motivlari „nim a
u c h u n ? “ , „nim aga?“ , „q a n d ay m aqsad bilan?“ kabi savollar asosida
yuzaga keladi. M otivlar b irin ch id an , o ‘quv faoliyatiga undasa, ikkin-
chidan, maqsadga erishish u c h u n zarur yo‘l va usullar tanlashga yordam
b e ra d i. 0 ‘quv faoliyatida o ‘quv m otivlar o ‘quvchilar to m o n id an
tan lan ib , ular o ‘quvchining m aqsadi, qiziqishi, kelajak rcjalari bilan
bevosita bog‘liq b o ‘ladi. Y o sh xususiyatlaridan kelib chiqqan holda
o ‘quv motivlari turli yosh davrlarida turlicha b o ‘ladi.
0 ‘quv faoliyati
motivasiyasining manbalari
mavjud bo'lib, ularga
quyidagilar kiradi:
1. Ichki m anbalar. U la r insoniy tu g‘ma yoki orttirilgan ehtiyojlari
b ila n belgilanadi. U lardan en g m uhim i tug'm a inform asiyaga b o ‘lgan
ehtiyojdir. Orttirilgan ehtiyojlar esa gnostik va ijtim oiy ijobiy ehtiyojlar
hisoblanadi.
2. Tashqi manbalar. U lar shaxsning ijtimoiy hayot shart-sharoitlari
bilan belgilanadi.
T alabalarda ulam ing b irinchisi b o ‘lib, jam iyatning shaxsdan talab
qiladigan doimiy xulq-atvorini bildiradi. Bog‘cha, o ‘quv maskani,
oila boladan ju d a ko‘p ish lam i am alga oshirishni talab qiladi.
Ijtim oiy kutish h a r b irim iz d an m a’lum bilim lar, k o ‘nikm alar
darajasining bo ‘lishi, zarurligini jam iy at kutishini bildiradi. M asalan,
b ir yoshli bola yurishi, 7 y o sh d an u o ‘qishi, 15 yoshdan esa kasb
tan lash i kerak deb hisoblaym iz. Im koniyatlar — shaxs faoliyatini
b e lg ilo v c h i o b ’ektiv s h a rt-s h a ro itla rd ir. M a sa la n , b o lan in g boy
kutubxonaga ega b o ‘lishi u n i kitob o ‘qishga undaydi.
3. Shaxsiy manbalar: b u shaxsning qadriyatlari sistemasi, ustanov-
kalari va g ‘oyalaridir. Bu m an b a lar h a r bir shaxs faoliyatida u yoki bu
d arajad a mavjud. U lam ing barchasi faoliyatning kechishiga ta ’sir etib
t a ’lim jara y o n in in g m o tiv asiy asin i tashkil eta d i. V.A. Kruteskiy
o ‘spirinlarda uchraydigan
motivlaming
quyidagilarini alohida ifodalaydi:
a) biror o ‘quv faniga qiziqish;
b) vatanga foyda keltirish istagi;
c) shaxsiy qobiliyatini r o ‘kach qilish;
d) oilaviy an ’analarga rioya qilish;
e) d o ‘st-birodarlarga ergashish;
f) m oddiy ta’m inlash va hokazolar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
