‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi b. M. U m a r o V

M u a llif

---

I   B O B
I N S O N   H A Y O T ID A   P S IX O L O G IK  
B IL IM L A R N IN G   0 ‘R N I
Bobning  qisqacha  m azm uni
Psixologik  bilim larning  insoniyat  hayotidagi  o'rni.  Psixologiya 
sohasida  X X   asrda  erishilgan  yuiuqlar.  Fanda  yuzaga  kelgan  yangi 
yo \nalishlar va yangicha yondashuvlar, psixologiya fanining dolzarbligi, 
globalizasiya  sharoitida  psixologiya  o ‘rganadigan  muam molarning 
dolzarbligi.
Insonni  o ‘rganishning  aham iyati.  B o'lajak  pedagog  xodim lam i 
pedagogik-psixologik  b ilim la r  bilan  qurollantirish,  ta ’lim -tarbiya 
jarayonida  o *quvchilar psixikasidagi  yosh  va  individual xususiyatlami 
hisobga  olish.
Psixologiyaning  arm oqlari.  Pedagogik faoliyatda  ishlatilish  za- 
ruriyati bo 'Igan psixologik-pedagogik bilimlar,  ulam ing ta ’Urn jarayonini 
optimallashtirish  va  samaradorlik  darajasini  oshirishdagi  o ‘mi.
Psixologiya va texn ik taraqqiyot.  Ilg'orfan-texnika taraqqiyotining 
inson  psixologiyasiga  t a ’siri  va  kishilaming  moslashishi.
P sixologiyaning  asosiy  ilm iy   ta d q iq o t  m e to d la ri.  Pedagogik 
faoliyatning samaradorligini oshirishga yordam beradigan psixodiagnostik 
metod  va  m etodikalar  va  ulam ing  ilmiy  asoslanganligi.
1.1.  P sixo log ik   bilim larning  insoniyat  h a y o tid a   tu tgan   o ‘rni
XX asrda insoniyat texnika, elektronika va boshqa shunga o‘xshash 
m urakkab  texnologiyalam i  yaratgani  bilan  xarakterlansa-da,  vaqti 
kelganda, shunday holatga duch kelam izki,  m urakkab elektron texni- 
kani  yaratgan  o ‘ta   aqlli  inson  o ‘zi  va  o ‘z  atrofidagilam ing  ruhiy  ke- 
chinmalarini to ‘g ‘ri baholay olmasligi sababli, o ‘zini nochor va kuchsiz 
sezishi m um kinligini  hayot isbotlam oqda.
XXI asrda ju d a  k o ‘plab davlatlarda b o ‘lgani kabi dunyo xaritasida 
munosib  o ‘rin  olgan  m ustaqil  0 ‘zbekistonda  h am   barcha  sohalarda 
tub  islohotlar  b o sh lan di.  Bu  islohotlam ing  barchasi  inson  omilini 
h ar qachongidan  ham   yuqori  saviyaga  ko‘tarib ,  uning  kuchi,  idroki, 
salohiyati,  ruhiy  ham d a  m a ’naviy barkam olligini bevosita  taraqqiyot, 
rivojlanish va sivilizasiya bilan uzviy bog‘ladi.  B undan inson va uning

---

m ukam m alligi,  o‘z  ustida  ishlashi,  o ‘z  m ukam m alligi  xususida  qay- 
g‘urishi  m uam mosi  har qachongidan  ham   dolzarb  m asalaga  aylandi.
Shuning  uchun  ham  n afaq at  psixologiyadan  m utaxassislar  tay- 
yorlaydigan bilim dargohlari,  balki barcha bilim  dargohlarida,  hattoki 
yangi  tipdagi  maktab,  lisey  va  kollejlarda  ham   psixologiyadan  saboq 
berish rejalashtirilganligi sababli  nopedagogik oliy ta ’lim  m uassasalari 
m agistratura bosqichi  talabalariga  psixologiya fani  kiritilgan.  M azkur 
kursning asosiy maqsadi m agistrlar uchun zaruriy tavsiyalar —  o ‘zlari 
o ‘qitadigan  fanlardan  m a’ru zalar,  amaliy  m ashg‘u!otlar,  laboratoriya 
m ashg‘ulotlari tashkil etish m etodikasi — ya’ni, u lam i yangi pedagogik 
texnologiya asosida  qanday tashkil etish, qaysi ilg‘o r usul va vositalardan 
foydalanilsa, samaradorlikka erishish m umkinligi talab alar bilan birga- 
likda o ‘rganiladi hamda talabalar bilimini baholash, pedagogik amaliyot 
davomida olib boriladigan ishlar, talabalarning m ustaqii  ishlarini tashkil 
etish  haqida  m a’lumotlar  beriladi.  Bularning  barchasi  b o ‘lajak  m a­
gistrlar uchun o ‘z ish faoliyatlarini tashkil etishga katta yordam  beradi, 
ta ’lim  jarayoni,  darsdan tash q ari  talabalar faoliyatini  t o i a  va oqilona 
boshqara olishlariga ko‘maklashadi.  Bu vazifalami m ukam m al egallash, 
ayniqsa b o ‘lg‘usi pedagoglar u ch u n  zarurdir.  C hunki o ‘qituvchilik kasbi 
barcha kasblaming onasidir —  y a ’ni,  o ‘qituvchi b a rc h a  kasb egalarini 
tarbiyalaydi.  0 ‘qituvchi m aktabdagi ta ’lim -tarbiya jaray on inin g asosiy 
tashkilotchisidir. Ta’lim -tarbiya davriy hodisa em as, u  m uttasil davom 
etadigan uzluksiz jarayondir.
Inson  psixologiyasi,  o ‘z   taraqqiyoti  va  iqtidorini  tashkil  etishni 
bilish, har qanday yosh davrda h am  optim al ravishda ishga yaroqlilikni, 
turli o ‘zgarishlaigapsixologikjihatdan tayyorlikni ta ’m inlash, yangicha 
fikrlash  va  tafakkur  qilish,  ro ‘y  berayotgan  jara y o n la rn i  o b ’ektiv  va 
to ‘g‘ri  idrok qilish qobiliyatini  rivojlantirish  m u am m o sin i ilgari surdi.
S hunday  qilib,  yangi  d a v r  h a r  b ir  in so n d a n   o ‘z   ichki  im ko- 
niyatlarini  adekvat  bilish,  sh u   bilim lar  zahirasi  b ila n   yaqinlari  va 
hamkasblari  psbdk  dunyosini  bilishni  talab  qilm oqda.  Buyuk  Suqrot 
o ‘z davrida , , 0 ‘z-o‘zingni bil!“  degan sh iom i o ‘rtaga tashlagan b o  Isa, 
yangi  davr  ,,0 ‘z yoningdagilam i  va ulam ing qilayotgan  ishlarini  ham  
bil“ ,  degan  shiomi  har q ach o n g id an   h am   dolzarb  qilib  q o ‘ydi.  Ayni 
shu  m uam m oni  echishda  hozirgi  zam on  psixologiya  ilm i  va  am a- 
liyotining roli benihoya  k attad ir.
A n’anaga aylanib qolgan hodisalardan biri  shuki,  psixologiya va u 
o ‘rg a n a d ig a n   h o d isa la rn i  fa q a tg in a   u s h b u   f a n   b ila n   b e v o sita  
shug‘ullanadigan kimsalar o ‘iganib kelishgan, zéro psixologik hodisalar

---

bilan  h a r  qanday  inson  ham   tanish  bo‘lishi  va  u  inson  hayotining 
asosini tashkil etishi kerak. Yangi davr va uning o ‘zgarishlarga boy hayoti 
endi h a r b ir kishining psixik hodisalar qonuniyatlarini bilish va shunga 
m os tarzda oqilona va om ilkorona ish yuritish zaruratini talab qiimoqda.
Keyingi  yillarda  butun  ja h o n   miqyosida,  shu jum ladan  Respub- 
likam izda  qaysi  soha  mutaxassislari  b o ‘lishidan  qat’iy  nazar,  ulam i 
psixologik  bilim lar  bilan  qu rollantirish  masalasiga  alohida  e ’tibor 
berilm oqda.  Hozirgi  sharoitda  kelajak  avlodni  etuk,  barkamol  inson 
qilib  tarbiyalashda o ‘qituvchilam ing o £m i benihoyat oshgan.  Shuning 
u c h u n  b o ‘lajak o ‘qituvchidan oliy o 'q u v  yurtida o ‘z mutaxassisliklarini 
ch uqu r  egallashdan  tashqari  talabalar  psixikasidagi  yosh  va  individual 
xususiyatlam i  íárqlay olishga,  shaxs taraqqiyoti jarayonini  kuzatishdan 
to ‘g‘ri  psixologik-pedagogik  xulosalar  chiqara  bilishga  o ‘rganish  talab 
etilmoqda. Chunki bu — ta’lim va tarbiya sirlarini mukammal egallaydigan 
o ‘qituvchiIar  tayyorlashning  m uhim   sharti  hisoblanadi.
Psixologiyaning  nazariy  m uam m olarini  chuqur o ‘rganmay turib, 
m azku r  fandan  hech  b o ‘lm aganda  sodda  va  bajarilishi  oson  b o ‘lgan 
am aliy  m ashg‘ulotlar  o ‘tkazish  ko‘nikm a  va  m alakalarini  egaüamay 
turib,  talabalam ing  psixik  xususiyatlarini  bilishga  erishib  b o ‘lmaydi, 
albatta.
K o‘h n a  va hamisha navqiron mamlakatimiz uchun ijtimoiy taraqqiyot 
psixologik  n u q tai  n az ard a n   id ro k   qilinsa,  m antiqiy  tahlil  etilsa, 
xalqimizning  etnopsixologik  bilim lardan  ta ’lim  va  tarbiya  jarayonida 
fo ydalanganligi,  harbiy  y u rish lard a   jan g ch ilarg a  psixologik  ta ’sir 
o'tkazganligi,  ularda  ishonch  va  e ’tiqod  hissi  uyg‘otganligi,  m uoma- 
laning veibal va noverbal  ko‘rinishlarini amaliyotda qo ‘llanganligi,  o ‘rta 
asrlam ing  Forobiy,  Beruniy,  X orazm iy,  Ibn  Sino  singan  zabardast 
olimlarining ijodiy mahsuüaridan tortib, to  XX asming 30-yillari oralig‘ida 
ilmiy  tadqiqotlar  qilinganligi  bu  isbot  talab  qilinmaydigan  haqiqatdir.
0 ‘zbekiston oliy m aktablarida psixologiya o'quv fani sifatida  1928 
yildan o ‘qitib kelinmoqda. (Xuddi shu davrda LS.Vigotskiy 0 ‘rta Osiyoda, 
0 ‘zb ek isto nd a  om m aviy  m a ’ru z a la r  o ‘qiganligi  m azkur  jarayonni 
tezlashtirgan asosiy om il b o ‘lganligiga hech shak-shubha yocq).
Psixologiya fanining ijtim oiy h ay o td a nufuzi har soniya sayin ortib 
borm oqda.  Shu tufayli pedagogik va nopedagogik ta’lim muassasalarida 
u ni  o ‘qitish  y o lg a   q o ‘yila  boshlandi.  M azkur  soha  b o ‘yicha  yuqori 
m alakali  m utaxassislar  tay y orlash   m aq sad id a  0 ‘rta  Osiyo  Davlat 
Universitetida  1938 yilda (H ozir M illiy Universitet) logika va psixologiya 
b o ‘lim i  ochildi.  50-yillarning  2 -y arm id an   boshlab  pedagogika  ins-

---

titutlarida va bilim yurtlarida psixologiya boklimlari ochildi. Ayniqsa qisqa 
m uddatli  15  va  9  oylik  om m aviy  psixologlar  tayyorlash  kurslarining 
ommaviylashuvi psixolog-mutaxassislarga nisbatan b o ‘lgan ehtiyojning 
kuchayganligini  bildiradi.
Hozirgi davrda  respublikam izning barcha oliy ta ’lim  m uassasalari 
va  o ‘quv  yurtlarida,  hattoki  m aktablarida psixologik  bilim lar  alohida 
e ’tibor  bilan  o ‘qitilmoqda.
M am lakatim izda  oliy  ta ’lim   ko‘p   bosqichli  tizim ga  (bakalavriat, 
m agistratura,  kichik ilmiy tadqiqotchi,  katta ilmiy tad q iq o tch i) o ‘tish 
m unosabati  bilan psixologiya  fanini  o ‘qitish  o ‘ziga  xos tashkil  etishni 
taqozo  etm oqda.  Dem ak,  talabalarga  bu  soha  b o ‘y ich a   bilim   berish 
ularda kasbiy ko‘nikma va m alakalam i shakllantirishni takom illashtirish 
uch un   quyidagi  yirik  y o ‘n alish lard a  ijodiy  psixo logik-pedagogik 
izlanishlam i amalga oshirish lozim  b o ‘ladi.