5-mashg`ulot

Huquqshunoslik fakulteti 1-kurs rus guruhi talabalari uchun “O‘zbek tili” fanidan amaliy mashg‘ulot.
10-mashg‘ulot.

Matbuot yangiliklari. “Tadbirkorlik faoliyati subyektlari huquqlarini himoya qilish” matni. Ravish so`z turkumi. Uning ma’no va tuzilishiga ko`ra turlari: holat, o`rin, payt, daraja-miqdor, sabab, maqsad ravishlari. O`zbekiston san’ati, o`zbek kurashi to`g`risida matnlar tuzish.

Tadbirkorlik faoliyati subyektlari huquqlarini himoya qilish

Tadbirkorlik faoliyati subyektlarining huquqlari qonunda belgilangan tartibda tegishli idoralar tomonidan himoya qilinadi. Tadbirkorlik faoliyati subyektlari o`zlarining ijtimoiy jamiyatda egallagan mavqelariga, mulkiy ahvollariga, xizmat ko`rsatish turi va boshqa holatlarga qaramay teng huquqqa ega bo`ladilar. Ularning teng huquqli ekanligi davlat tomonidan kafolotlangan. Davlat har bir tadbirkorlik faoliyati subyektlariga moddiy-texnika bilan ta’minlanishlari, shuningdek ishlab chiqarish vositalaridan foydalanib o`z faoliyatini olib borishlarida ularning biridan ikkinchisiga ustun huquq belgilamaydi. Moliyaviy faoliyat olib borishda, mehnatni tashkil etishda, yollanma mehnatdan foydalanishda yoki yakka tartibdagi faoliyatni amalga oshirishda, axborotdan foydalanishda, shuningdek tabiiy va boshqa resurslardan foydalanishda davlat ularga teng imkoniyat yaratib beradi. Tadbirkorlarning tijorat siri hisoblanuvchi axborotning himoya qilinishi kafolotlanadi.

Tadbirkorlik faoliyati subyektlarining huquqlarini kamsitishga yo`l qo`yilmaydi.

Tadbirkorlik faoliyati subyektlari o`z mulkining mulkdori hisoblanadi. O`zlariga qarashli mol-mulkka egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf qilish huquqiga ega. Shu sababli tadirkor o`z mol-mulkiga nisbatan qonunga zid bo`lmagan har qanday harakatni qilishga haqli.

Tadbirkorlik faoliyati subyektlarining huquqlarini kafolatlashning muhim jihatlaridan biri ular mol-mulkining muhofaza etilishidir.

Ma’lumki, tadbirkorlik mulkdorning o`z mol-mulki hisobiga tashkil etilishidan tashqari o`zga shaxslarning mol-mulkidan foydalanish asosida ham tadbirkorlik faoliyati yuritilishi mumkin. Ana shunday mulkdor bo`lmagan tadbirkorlik faoliyati subyektlarining ashyoviy huquqlari buzilishidan qonunlarda nazarda tutilgan tartibda himoya qilinadi.

Tadbirkorlik faoliyati subyektlaridan mol-mulkni olib qo`yishga, shuningdek, ular vakolatini chekalshga faqat qonunlarda nazarda tutilgan hollarda yo`l qo`yiladi.

Tadbirkorlarning muhim boyliklaridan biri ularning intellektual faoliyati natijalaridir. “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolotlari to`g`risida”gi qonunning 33-moddasida belgilanganidek, tadbirkorlik faoliyati subyektlarining obyektiv ifodalangan intellektual faoliyat natijalariga va uning o`ziga xos vositalariga (firma nomi, tovar belgisi, xizmat ko`rsatish belgisi va hokazolarga) bo`lgan mutlaq huquqi qonun bilan qo`riqlanadi va davlat tomonidan himoya qilinadi.

Intellektual faoliyat natijalariga ega bo`lgan tadbirkorlar shu mulkdan o`zlari to`liq foydalana oladilar.

Mutlaq huquq obyektlari bo`lgan intellektual faoliayat natijalari va o`ziga xos vositalardan uchinchi shaxslar shu huquq egasining roziligi bilangina foydalanishlari mumkin.

Tadbirkorlar intellektual faoliyat natijalari bilan birga tijorat siriga ham ega bo`lishlari mumkin. Tijorat siri bo`lgan hali oshkor etilmagan axborot ham qonun bilan himoya qilinadi. “Tijorat siri bo`lgan, uchinchi shaxslarga ma’lum bo`lmagan axborot (oshkor etilmagan axborot), agar u uchinchi shaxslarga ma’lum emasligi va axborotning egasi uning maxfiyligini muhofaza qilish choralarini ko`rayotganligi tufayli haqiqiy yoki nisbiy tijorat qiymatiga ega bo`lsa, u himoya qilinadi.

Oshkor etilmagan axborotni noqonuniy foydalanishdan himoya qilish huquqi bu axborotga nisbatan biron-bir rasmiyatchilikni bajarish (uni davlat ro`yxatiga o`tkazish, guvohnoma olish va hokazo)dan qat’iy nazar vujudga keladi.

Oshkor etilmagan axborotni himoya qilish qoidalari qonunga muvofiq tijorat siri bo`la olmaydigan ma’lumotlarga (davlat ro`yxatidan o`tkazilishi kerak bo`lgan yuridik shaxslar to`g`risidagi, mol-mulkka bo`lgan huquqlar va mol-mulk xususida tuzilgan bitimlar haqidagi ma’lumotlarga, davlat statistika hisoboti tariqasida taqdim etiladigan ma’lumotlarga va boshqalarga)nisbatan tatbiq etilmaydi.

Oshkor etilmagan axborotni qonuniy asoslarsiz olgan yoki tarqatgan yoxud undan foydalanayotgan shaxs bu axborotga haqli ega bo`lib turgan shaxsga axborotdan noqonuniy foydalanganlik natijasida yetkazilgan zararni qoplashga majbur.

Oshkor etilmagan axborot mazmunini tashkil etuvchi ma’lumotlarni mustaqil tarzda va haqli ravishda olgan shaxs bu ma’lumotlardan, tegishli oshkor etilmagan axborot egasining huquqlaridan qat’iy nazar, foydalanishga haqli va bunday foydalanish uchun uning oldida javob bermaydi (Qonunning 37-moddasi).

Tadbirkorlik faoliyati subyektlari huquqlarining kafolotlaridan biri ular ishchanlik obro`sining himoya qilinishidir. Tadbirkorlik faoliyatining subyekti ishchanlik obro`siga putur yetkazuvchi ma’lumotlarga, agar ular haqiqatga to`g`ri kelmaydigan bo`lsa, raddiya berilishini sud orqali talab qilishga haqli.

Basharti, tadbirkorlik faoliyati subyektining ishchanlik obro`siga putur yetkazuvchi ma’lumotlar ommaviy axborot vositalarida tarqatilgan bo`lsa, ayni shu ommaviy axborot vositalarida raddiya berilishi lozim. Basharti bunday ma’lumotlar tashkilotdan olingan hujjatda mavjud bo`lsa, bunday hujjat almashtirilishi yoki chaqirib olinishi kerak. Boshqa hollarda raddiya berish tartibi sud tomonidan belgilanadi.

Basharti sudning qarori bajarilmasa, sud qoidabuzarga qonun hujjatlarida belgilangan miqdorda va tartibda undiriladigan jarima solishga haqlidir. Jarima to`lash qoidabuzarni sudning hal qiluv qarorida nazarda tutilgan harakatni bajarish majburiyatidan ozod etmaydi.

O`zining ishchanlik obro`siga putur yetkazuvchi va ma’lumotlar tarqatilgan tadbirkorlik faoliyatining subyekti, bunday ma’lumotlar rad etilishi bilan bir qatorda, ularni tarqatish oqibatida yetkazilgan zarar to`lanishini va ma’naviy zarar uchun tovon to`lanishini talab qilishga haqlidir! (Qonunning 35-moddasi).

Tadbirkorlar oz faoliyati natijasidan olgan daromadlarini mustaqil tasarruf etishga haqli ekanligi ham qonun bilan kafolotlanadi. O`zbekiston Respublikasining “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolotlari tog`risida”gi Qonunning 41-moddasida belgilab qo`yilganidek, “Tadbirkorlik faoliyati subyektlarining barcha ishlab chiqarish xarajatlari qoplanganidan, soliqlar, yig`imlar va boshqa majburiy to`lovlar to`langanidan, shuningdek kreditorlar bilan hisob-kitob qilinganidan keyin qolgan daromadi (foydasi) o`zlarining ixtiyoriga binoan ishlatiladi”.

“Davlat organlari va ularning mansabdor shaxslari tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanayotgan subyektlarning qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshirilayotgan faoliyatiga aralashishga haqli emas.

Agar davlat idoralari va ularning mansabdor shaxslari tomonidan tadbirkorlik subyektlari faoliyaytidagi qonunbuzarlik aniqlansa, ular o`z vakolatlari doirasida ana shu buzilishni bartaraf etish bilan bevosita bog`liq bo`lgan choralarni ko`rishlari mumkin. Davlat idoralari va ularning mansabdor shaxslari qonunbuzarlik mavjudligi faktidan tadbirlkorlik faoliyati subyektlarining boshqa qonuniy faoliyatiga aralashish yoki uni cheklash uchun asos sifatida foydalanishlari mumkin emas”.

Davlat organlari yoki ular mansabdor shaxslarining g`ayriqonuniy qarorlari yoki boshqa harakatlari (harakatsizligi) natijasida tadbirkorlik faoliyati subyektiga yetkazilgan zarar, shu jumladan boy berilgan foyda, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda qoplanishi lozim (Qonunning 40-moddasi).

Tadbirkorlik faoliyati subyektlariga bindan tashqari birmuncha boshqa kafolotlar ham belgilangan. Ana shunday kafolotlardan biri tadirkorlik faoliyati subyektlari o`zlarining qonuniy manfaatlariga daxldor qonun hujjatlaridan erkin foydalana olishlari mumkinligidir.

Yuqorida tilga olingan qonuninning 42-moddasiga ko`ra, “Davlat organlari tadbirkorlik faoliyati subyektlarining so`rovlariga binoan ularni qiziqtirgan axborotni qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda taqdim etishlari shart”. Qonunning 43-moddasida esa, “Tadbirkorlik faoliyati subyektlarini himoya qilishning yuqorida ko`rsatib o`tilgan kafolatlari va choralari bilan bir qatorda qonun hujjatlari bilan qo`shimcha kafolatlar va himoya choralari, shu jumladan sheriklar tomonidan tadbirkorlik faoliyati subyektlari oldidagi o`z majburiyatlari aniq bajarilishini ta’minlovchi kafolatlar va himoya choralari belgilanishi va berilishi mumkin”, deb uqtiriladi.

(Ibratov B. Tadbirkorlik huquqi. –T.: Moliya, 2001, 96-100-betlar).