Збек шеъриятида лингвистик воситалар ва поэтик индивидуаллик

3.2.Поэтик индивидуалликни таъминлашда эпитетнинг ўрни
Тилшуносликда атрибутив бирикмалар, бадиий матнлар таҳлилида эпитетли бирикмалар деб аталадиган синтактик бирликларнинг ҳосил қилиниши маълум маънода ижодий жараёндир. Ижодкорлар бунда тил фондида мавжуд бўлган тайёр жумлалардан фойдаланишдан кўра ўзларининг бадиий-эстетик идеалига мос келадиган янги бирикувларни яратишни афзал кўрадилар.
Уларнинг лингвопоэтик моҳиятини чуқур англаш мақсадида А.Липгарт асарларига мурожаат қиламиз. Олимнинг таъкидлашича, аниқловчи + аниқланмиш муносабатлари ахборот планида фақатгина аниқланмишнинг аниқлабгина қолмайди, балки қўшимча экспрессив планни ҳам пайдо қилади. Бирикманинг яхлит отлашуви ҳам коннотатив мазмун касб этганлигидан кўплаб атрибутивли бирикмалар тилнинг таъсир вазифасини адо этишга хизмат қилади, ўзига лингвопоэтик юк олади. Бу ҳолатлар бирикмаларнинг функционал-стилистик сататусини белгилайди. Шу сабабдан А.Липгарт аввал атрибутив бирикмаларнинг лингвопоэтик аҳамиятини, ундан кейин эса лингвопоэтик вазифасини таҳлил этишни тавсия этади.¹³³
Шекспир ва Спенсер сонетларини қиёсий ўрганган Л.С.Карпова ҳам бу қўлланишларда икки мақсад: биринчидан, баённинг аниқ бўлишига, иккинчидан, экспрессивлик кўзда тутилишини таъкидлаган.¹³⁴
Зеро, стилистик аломатларга эга бўлган атрибутив бирикмалар тасвирий характердаги матнларни нисбатан таъсирли қилади, риторик самара берадиган воситага айланади. Мана шу ҳолатлар Усмон Азим шеърияти поэтикасида ҳам етакчилик қилади.
Дарҳақиқат, Усмон Азим шеъриятида эпитетли бирикмаларнинг қўлланиш кўлами ҳайратланарли даражада кенг. Масалан, юқорида тилга олганимиз учта шеърий тўпламда биргина дунё сўзи ўзига 73 марта эпитет олганлигини кузатдик.¹³⁵
Бу тасвирий воситаларни бир жойга жамлар эканмиз, Р.Якобсон келтирган филологларнинг поэзияда қандай аниқловчиларни эпитет деб қараш мумкин, деган баҳсида қатнашган В.Маяковский кутилмаганда, менинг учун поэзияда «ҳамма нарса эпитет», деган фикрни баён этганлиги ҳақидаги факт ёдимизга тушди.¹³⁶
Уларнинг айримлари бир неча марталаб такрорланганлигини инобатга олсак, бу бирлик қўлланиш частотасининг яна ҳам юқори эканлигининг гувоҳи бўламиз. Аммо гап бу частотанинг юқорилигида эмас, балки уларнинг бадиий матн таркибига сингиб кетганлиги, кутилмаган бирикувларда ғоят образли ифодаларнинг юзага келишида иштирок этганлигидадир.
Усмон Азимнинг бадиий тафаккур салоҳияти шу даражада юксаклиги боис таҳлилларни фақатгина ранг билдирувчи саноқли сўзлар доирасида чегаралашга мажбур бўлдик.
Оламнинг лингвистик манзарасини англашда ранг билдирувчи сўзларнинг иштироки алоҳида эканлигини уларнинг бадиий матнлардаги қўлланиши яққол намойиш этиб туради. Бирон бир ижодкор йўқки, тасвирий воситаларнинг бу туркумига мурожаат қилмаган бўлсин. Шу сабабдан, тадқиқотчилар ранглар оламини ҳис этиш ва ундан бадиий матнларда фойдаланишда лингвокультурологик ва антропоцентрик ёндашувларнинг аҳамиятли эканлигини қайд этадилар.¹³⁷ Уларнинг Усмон Азим шеърларидаги семантик-стилистик ва поэтик таъсир кўлами шу қадар кенгки, уларни бир тадқиқот доирасида қамраб олишнинг амалда имкони йўқ. Шу боисдан, ўзбек тилида ранглар гаммаси ифодасида етакчи бўлган асосий лингвистик бирликларга тўхталиб ўтиш мумкин бўлди.
ОҚ. Оппоқ элементининг қор, юз сингари айрим сўзлар билан бирикуви ўзбек тилида турғунлашган ва дифференциациялашган кўринади. Чунки оқ сифатининг оддий ва ­кучайтирилган оппоқ шакли ўртасида стилистик фарқлар мавжуд. Масалан, Сўнг бор қўлингдан ушлаб, / Ўпаман оппоқ қорни. (Сайланма) гапини Сўнг бор қўлингдан ушлаб, / Ўпаман оқ қорни тарзида қўллаш стилистик жиҳатдан мақсадга мувофиқ эмас. Табиатан фақат оқ рангда бўлган қорга оқ сифатини тақаш билан тавтология, яъни нутқий ортиқчалик юз беради. У фақат оппоқ қор кўринишида қўллангандагина кутилган натижани – белгини кучайтириш имконини беради. Унинг юз билан қўлланиши ҳам шундай: На нозик кашфиёт билан яралмиш / Кулгуга чайилган оппоқ юзларинг (Фонус). Оқ юз дейилган маъно бошқа томонга силжиб кетиши мумкин. Масалан, юзи оқармоқ – юзнинг кучли салбий ҳаяжон натижасида ёки бетоблик туфайли ўзгариши каби. Юзи оқ баъзан юзи ёруғ фразеологизмининг синоними бўлиши мумкин: Юзимни ҳам оққа бўя, Юзим доим бўлган оқ (Сайланма) сингари.
Оқ сўзи семантикасидаги бу ўзгаришларни эътиборидан қочирмаган Усмон Азим кўпчилик ҳолатларда унинг метафорик моҳиятини очишга аҳамият беради. Сўзнинг оқ ёмғир, оқ олам, оқ чолғу бирикувларида қўлланиши бунинг далилидир.
Бу каби қўлланишларнинг стилистик оттенкалари бир-биридан фарқланади. Ана шу фарқланишларнинг моҳиятига чуқур кириб борган Усмон Азим Оқ ёмғирда бош яланг, / Рақс тушамиз, ўйнаймиз. (Сайланма), Теваракда оқ эди олам, / Теваракда ёғар эди қор. (Сайланма) каби мисраларда оқнинг тозалик, поклик, покизалик маъноларини актуаллаштиради. Бошқа бир мисраларида у лирик қаҳрамон руҳиятини ифода этади: Энди қишнинг қорида қайтгум – / Бевазн оқ руҳида пайдо (Юрак) каби. Ойбек, А.Суюнда, М.Али шеърий тўпламлари матнида бундай қўлланишларнинг учрамаслиги бу бирикувларнинг индивидуал характеридан далолат беради.
Усмон Азимнинг «Кўкда осмондан ҳам катта ғоз...» шеърида шундай мисралар бор: / Кўкда осмондан ҳам катта ғоз... / Кўкдан улкан куч ғозни отди. / Оқ патлари тўзғиди нохос – / Дунё оппоқ патларга ботди. Парчадаги оқ пат билан оппоқ патнинг стилистик фарқи бор. Оқ патлари тўзғиди нохос – овчининг ғозни отгандан кейинги ҳолат. Мисрадаги оқ кучайтирувчи, шоирнинг ғозга нисбатан позитив муносабатини ифодаловчи восита. Дунё оппоқ патларга ботди мисрасидаги оппоқ пат руҳий ҳолат ифодаси. Жони узилаётган ғоз ва унга уйғун ҳолатдаги изтиробларга тўла лирик қаҳрамон руҳиятидаги ҳолат.
ҚОРА. ЎТИЛда ранг билдирувчи сўзлар орасида қора ўзининг полисемантик имконияти билан алоҳида ўрин тутади.¹³⁸ Усмон Азим қўллаган қора элементининг кўлами ҳам ана шу маънолар доирасида, баъзан эса ундан ташқарида поэтик мазмун касб этган.
Услуб нуқтаи назардан қўлланишда қоранинг китобий-бадиий шакли қаро устунлик қилади. Аммо уларнинг ҳар бири ўз стилистик статусига эга – бири иккинчисининг ўрнини боса олмаслиги мумкин. Бу, айниқса, қоранинг қораламоқ шаклида фразеологик бирикмалар таркибида келганида яққол сезилади: Бўшат, қисмат, бўшатгин дастни! Умр келди қирқни қоралаб. (Сайланма) Тақдиримни қоралаб, Мен юрибман – осмоннинг Парчаларин оралаб. (Сайланма). Шунингдек, қаронинг ўрнида қора вариантидан фойдаланилганда сўзнинг экспрессивлик сурати пасаяди: Унинг қаро сочларин силаб, Бу тун кечдим ҳатто ўзимдан. (Сайланма) – Унинг қора сочларин силаб, Бу тун кечдим ҳатто ўзимдан каби.
Усмон Азим сўзнинг орттирма шакли қоп-қорадан юқорида тилга олганимиз уч тўпламда 16 марта фойдаланган. Таркибида ушбу сўз қўлланган мисралар таҳлили орттирма даража кўрсаткичларининг ифодани кучайтириш имконияти доирасида чегаралиниб қолмаганлигини, балки образли ифода ҳосил қилишдаги муҳим поэтик воситалардан бирига айланганлигини кўрсатади. Масалан, «Соғинишдан ўтдим...» шеърида: Соғинчнинг гуллари! Қоп-қора гуллар! мисрасида гулга нисбатан қўлланган қора метафорик эпитети лирик қаҳрамондаги соғинч ҳисси изтиробларининг гротеск ва фавқулодда оригинал ифодасидир. Шоир соғинишда қандайдир бир ички ҳузурланиш борлиги учун уни гулга қиёслайди. Бу соғинишнинг самараси йўқлиги учун у, ўз навбатида, қорага қиёсланади. Аммо ҳамма нарса «ҳечлик»ка айлангач, лирик қаҳрамон афсус чекади: Гул эдинг барибир! / Гул эдинг, ахир! (Фонус). Мисрадаги ахир сўзи бу эҳтиросни янада кучайтиради. Биз бу бирикувни бошқа ижодкорлар матнида учратмадик.
Шоир асарлари матнидаги қора тасодиф, қора вужуд, қора фалак, қора тақдир, қоп-қора гулхан, қоп-қора жимлик, қоп-қора дала сингари метафорик эпитетли бирикмалар Усмон Азим поэтик индивидуаллигининг энг сара намуналари сифатида унинг шеъларига теран фалсафийлик, бетакрор бадиийлик бағишлайди: Сурув теграсида кезарди сергак, / қора тасодифнинг тўсиб йўлини. (Сайланма). Наҳотки, барглар ҳам қайтмас дунёга?/ Қора вужудимда руҳим – қари қуш. (Сайланма). Ишон, юрак оқдир, қародир тақдир, / Оқ-қора бўёқлар бизнинг боғларда. (Сайланма) каби.
Гарчи нутқимизда қора ер қўлланилиб, бунда муайян образлилик мужассам бўлса-да, рассом Рўзи Чори вафотига бағишлаб ёзилган «Бўзлов» марсиясида у шоирнинг алоҳида ўкинч ва қайғуси рамзи, айни пайтда, буюк рассомнинг санъат оламидаги юлдуз эканлигини таъкидловчи, кучайтирувчи лингвопоэтик воситага айланади: Рўзи ака! Оғажоним, қайга кетдинг?/ Мен ҳам энди бўйлаётган жойга кетдинг, / Ойга эмас, қаро ерга – лойга кетдинг – / Қаро тупроқ қаърида ҳам юлдуз Рўзи! Парчадаги ойга эмас, лойга элементлари ҳам мисралар мазмунидаги қайғу ва ўкинчни кучайтирувчи тасвирий воситалардир.
Усмон Азим қаро ер метафорик эпитетига тез-тез мурожаат қилиб туради ва бу қўлланиш ҳар сафар инсоннинг бу ёруғ оламни тарк этиши билан боғлиқ жараёнлар қаламга олинган бўлади.
Умуман, Усмон Азим шеърларида қора сўзи отлашганда, ундан феъл ясалганда ҳам, эпитетли бирикма таркибида келганда ҳам ўзининг манфий оттенкалари билан актуаллашади, лирик қаҳрамон ички оламидаги нохуш кайфиятлар ифодаси сифатида тасвирийлик касб этади. Сўзнинг ушбу семалар билан воқеланиши, айниқса, унинг оқ ва қоранинг бир микроматн доирасида антонимик мувозанатда қўлланишида аниқ маълум бўлади: Донолар қорани оппоқ десалар, / Шоирлар ҳаромни шу пок десалар, / Қўрқсалар, душманни ўртоқ десалар – / Чидагин, болам-а, чидагин, / Дардларинг танингга жойлансин (Сайланма) парчасида қора ва оқ сўзларининг семантик қамрови кескин кенгайиб кетади – оламдаги жамики ёмонлик ва яхшилик семасида бирлашадиган барча тушунчаларни ифодалашни ўз зиммасига олади. Уларга бу қадар кенг қамровдаги умумлаштирувчилик маъносини юклаш ҳам ижодкор бадиий маҳоратининг ноёб намунасидир.
Шеър Усмон Азим ижодидаги антитеза – тазод санъатининг энг гўзал намунасидир. Усулнинг қўлланишида ҳам ўз, ҳам кўчма маъноларда келган оқ ва қора элементлари етакчилик қилади ҳамда матндаги асосий таянч сўзларнинг поэтик мувозанатини ўз атрофида сақлаб туради.
САРИҚ. Усмон Азим ранглари табиатнинг оддий акси эмас. Шу боис бу акс ифодаси бўлган сўзларнинг қўлланишида деярли денотатив ҳолатлар кузатилмайди. Уларнинг ҳар бири матн мазмун-моҳиятига мос тарзда актуаллашади, бири иккинчисига ўхшамайдиган коннотатив имкониятларини намойиш этади.
Бу ҳолат ранг билдирувчи сариқ/сарғаймоқ сўзлари қўлланилишида ҳам кузатилади. «Ўзбек тилининг изоҳли луғати»да сариққа сомон, зарчува, тилла каби нарсалар тусидаги ранг; малла ранг, малла; тухумнинг оқсил моддаси ўртасидаги қисми; жигардаги жиддий салбий ўзгаришлар туфайли тери, кўз оқининг сарғайишидан иборат оғир ва юқумли касаллик номи, гепатит сингари изоҳлари берилган. Шунингдек, унинг семантикасидаги ўзгаришлар туфайли сариқ карточка, сариқ матбуот, сариқ палак, сариқ сув, сариқ сумалак, сариқ чақа/сариқ чақага арзимайдиган сингари фразеологик бирликлар ҳосил бўлганлиги ҳақида маълумотлар келтирилган. Сарғаймоқ нинг эса сариқ тус олмоқ; кўчма зориқиб, толиқиб кутмоқ, маҳтал, интиқ бўлмоқ; кўчма қаттиқ ялинмоқ, илтижо қилмоқ, изтироб чекмоқ каби изоҳлари берилган.¹³⁹
Сўзларнинг бу маъноларига таяниб айтиш мумкинки, Усмон Азим шеърлари матни уларнинг барчасини қамраб олган. Аммо деярлик барча ҳолатларда ҳам уларнинг қўлланиши образлиликка қаратилганлиги билан характерли. Масалан, Ие!.. – бир барг сарғайди. (Фонус) мисрасида куз фаслининг келганлигига, Боғларим сарғайиб кетмоқда, айни / Кузларим уйғонди уйқудан (Фонус) қаторида инсон умридаги кексаликнинг бошланишига, Сарғайиб думбул тортди / Болғалининг буғдойи. (Сайланма) ҳосилнинг пишганлигига, Саратонда гуллар ўлади, / Сарғаяди эгасиз тузлар. (Сайланма) мисрасида куз фаслининг кириб келганлигига ишора қилиши билан лингвопоэтик мазмун касб этган.
Усмон Азим асарларида сариқ, сарғаймоқ сўзлари барг, боғ, борлиқ, буғдой, гул, дала/туз, дард, дераза кўзи, дунё, куз, кўз, қиёқ, қўл, майса, одам, олма, ранг, сомон, сўз, ўрик, чеҳраи зард, япроқ бирликлари билан биргаликда қўлланган.