‘zbek ist n respublikasi

Qímmatli qog'oziarning turlarí

/ 1-chima. Qimmatli q o g ‘ozlarning tasnifi
Q im m atli q o g 'o zlarn in g tu r lari

ж Nb'

Qisqa m u d d atli

1 yilgacha

O 'r ta m u d datli

1 yildan

5 yilgacha

Uzoq m u d d atli

5 yildan ko‘ p

Barcha	Barcha	ik Barcha
turdagi	turdagi	turdagi
obligatsiya-	obligatsiya-	obligatsiya
lar	lar	lar
N¿-	SV-	^ik
G'azna	G'azna	G'azna
majburiyat-	majburiyat-	majburiyat-
lari	lari	lari

Aksiya

Depozit sertifikat- lari

Depozit jamg'arma sertifikat- lari

12-chizma. Qimmatli qog‘ozlarning muddatlari bo‘yicha tasnifi*

13-chizma. Qim m atli q og‘ozlarning harakati b o‘yicha tasnif*

13-chizmadan ko'rinib turibdiki, qimmatli qog'ozlar o ‘zlarining muomalada bo'lishi shakliga asosan nomi yozilgan va cgasiga taqdim etiluvchi turlarga ajratiladi.

Shuni alohida ta’kidlash lozimki, qimmatli qog‘ozlar puldan farqli o ‘z xususiyatlariga ega. Bu xususiyatlar quyidagilar:

1. 
   Likvidlik (samaradorlik).
   
2. 
   Foydalilik.
   
3. 
   Ishonchlilik darajasi.
   
4. 
   Kapitalni oshirish manbayi.
   
5. 
   Risk (xatar, qaltislik).
   

Biz quyida uning bu xususiyatlarini har bir qimmatli qog‘ozlarning tahlilida yoritamiz.

Aksiyalar — aksivadorlik jamiyatining ustav fondiga yuridik yoki jismoniy shaxs muayyan hissa qo'shganidan guvohlik beruvchi, aksiya egasining mazkur jamiyat mulkidagi ishtirokini tasdiqlovchi hamda unga dividend olish va qoida tariqasida, ushbu jamiyatni boshqarishda qatnashish huquqini beruvchi, amal qilish muddati belgilanmagan qimmatli qog‘ozdir.

Aksiyalar chiqarish to‘g‘risida qaror aksiyadorlik jamiyati m uas- sasalari tomonidan yoki aksiyadorlarning um umiy yig‘ilishi tom onidan qabul qilinadi. Sotib olingan aksiya uni chiqargan aksiyadorlik jam iya- tiga, basharti bu narsa jamiyat ustavida nazarda tutilmagan b o ‘lsa, sotilishi muinkin emas.

Aksiyalar quyidagi turlarga bo'linadi: (14-chizma)

1. 
   Oddiy egasi yozilgan aksiyalar;
   
2. 
   Imtiyozli egasi yozilgan aksiyalar;
   
3. 
   Oddiy taqdim etuvchiga aksiyalar;
   
4. 
   Imtiyozli taqdim etuvchiga aksiyalar.
   

Aksiya turlarini quyidagi chizmada ko‘rish mumkin.

14-chizma. Aksiya turlarining tasnifi
Manilakatimizda yangi qonunchilikka asosan aksiyalar faqatgina naqdsiz shaklda muomalaga chiqariladi. Yangi qonunga asosan 0 ‘zbekiston Respublikasida aksiyalar faqatgina egasi yozilgan va egasi yozilgan imtiyozli aksiyalar shaklida muomalaga chiqariladi.

Oddiy aksiyalar o ‘z egasiga aksiyadorlarning um um iy majlisida masalalarni hal qilishda ovoz berish huquqini va belgilangan tartibda (jamiyat sof foyda olgan yillik hisobot um um iy yig‘ilishida dividend berish bo'yicha qaror qabul qilsa) dividend olish huquqini beradi.

Imtiyozli aksiyalar — o ‘z egalariga aksiyadorlik jam iyatining moliyaviy holatidan qat’i nazar birinchi navbatda dividend olish, jam iyat tugatilayotganda o ‘z ulushiga m utanosib m ablag 1 olish huquqini beradi. 0 ‘zbekiston Respublikasi hududida m uom alaga chiqarilgan aksiyalar ularning emitentlariga asosan quyidagi turlarga ajratiladi:

1. 
   Ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlarining aksiyalari;
   
2. 
   Yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlarining aksiyalari.
   

^{13 - O.Yu. Rashidov va bosh.} 193

Amaldagi qonunchilikka asosan har bir aksiya quyidagi rekvizitlarga ega bo'lishi lozim:

• 
  aksiyadorlik jamiyatining to‘liq nomi va manzili;
  
• 
  aksiya deb nomtangan qimmatli qog'oz nomi;
  
• 
  aksiyaning muomalaga chiqarilgan muddati, seriyasi, tartib raqami;
  
• 
  aksiyaning nominal qiymati;
  
• 
  aksiya egasining nomi (nomi yozilgan aksiyalar uchun);
  
• 
  aksiyalar chiqarilishi davridan aksiyadorlik jamiyati nizom jam g‘armasining liajmi;
  
• 
  dividendlarning to'lash muddati;
  
• 
  muomalaga chiqarilgan aksiyalar miqdori;
  
• 
  aksiyadorlik jamiyati boshqaruv raisi va bosh buxgalterning imzolari;
  
• 
  ro‘yxatga oluvchi davlat organi tomonidan berilgan aksiyalarning kodi va sanasi aks ettirilgan boMishi shart.
  

Aksiya rekvizitlari aksiyalarning yaxlitligini solishtirish, muomalaga chiqargan emitent va uni egasining einissiyada belgilangan shartlarini aniqlash uchun xizmat qiladi. Qonunchilik asosida aksiyaning eng kam nominal qiymati 100 so‘m, lining eng yuqori nominal qiymati esa qonunda ko'zda tutilmagan. Aksiyalar bo'linmasdir.

Obligatsiyalar muddati belgilangan qimmatli qog'ozlar bo'lib, ular ulushga egalikni tasdiqlamaydi. Obligatsiya egasining ma’lum miqdorda pul mablag'larini q o ‘yganini va m a ’lum muddatdan so‘ng unga belgilangan foiz miqdorini qo'shib, qimmatli qog'ozlar bahosini qaytarish lozimligini tasdiqlovchi hujjatdir.

Obligatsiyalar amaldagi qonunchilikka va ularning nizomiga asosan mulkchilikning barcha shakldagi korxonalar tomonidan (korxonalar obligatsiyalari), shuningdek, davlat va mahalliy hokimiyatlar to ­ monidan chiqarilishi mumkin. Demak, obligatsiyalar quyidagi turlarga bo'iinadi:

1. 
   Markaziy hukumatning obligatsiyalari;
   
2. 
   Mahalliy hokimiyatlarning (munitsipal) obligatsiyalari;
   
3. 
   Korxonalar obligatsiyalari.
   

0 ‘zbekiston Respublikasining «Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risi- da»gi yangi qonunga asosan mamlakatimizda obligatsiyalar faqat ochiq aksiyadorlar jamiyatlari muomalaga chiqarishi mumkin.

Amaldagi qonunchilikka ko‘ra korxonalarning obligatsiyalari quyi­ dagi turlarda chiqarilishi mumkin;

• 
  odatdagi;
  
• 
  yutuqli;
  
• 
  foizli;
  
• 
  foizsiz (maqsadli).
  

Obligatsiyalar cheklanmagan miqdordagi investorlar orasida erkin muomalada bo‘lishi mumkin (ochiq joylashtirish), yoki chegaralangan doirada aw aldan m a’lum cheklangan miqdordagi investorlar o'rtasida muomalada bo‘lishi mumkin (yopiq joylashtirish).

Odatdagi obligatsiyalar — qimmatli qog'ozlarning boshqa turiga ayirboshlash huquqiga ega b o ‘lmagan obligatsiyalar b o ‘lib, ularga opsion bilan o ‘tkazilishi mumkin, ya'ni obligatsiya egasi emitentga awaldan kelishilgan muddatda qaytarish imkoniyatini t a ’minlaydi, emitent uni nominal miqdorida qaytarishi shart.

Yutuqli obligatsiyalar — obligatsiyalar bo‘yicha daromad, doimo o ‘tkazilib turadigan tirajga asosan yutuq tarzida to ‘lanib turadigan obligatsiyalardir.

Foizli obligatsiyalar — obligatsiya egasiga vaqti-vaqti bilan belgi- langan daromadni olib turish va tugatilayotganda obligatsiyaning nominal qiymatini olish huquqini beruvchi obligatsiyalardir. ToMovlar muddati obligatsiyalar chiqariluvchining shartlarida belgilanadi.

Foizsiz (maqsadli) obligatsiyalar — ushbu obligatsiyalar bo'yicha foiz to ‘lanmaydi, obligatsiya bo‘yicha daromad nominaliga nisbatan belgilangan diskont hisobiga paydo bo'ladi (emissiya bahosi nominaliga nisbatan past bahoda belgilanadi) va faqat obligatsiya tugatilayotganda to‘lanadi. Maqsadli obligatsiyalarda ularni chiqarishga asos qilib olingan mahsulot (xizmat) majburiy rekvizitlari qilib belgilanadi:

Obligatsiyalar emitentning o ‘z mulkining kafolati bilan ta ’minlanishi mumkin yoki emitentga chiqarish uchun uchinchi shaxslar tomonidan ta’minlanishi mumkin.

Agar obligatsiyalarni chiqarish o ‘z m ulkining kafolati bilan ta’minlanayotgan bo'lsa korxona (aksiyadorlik jamiyatlaridan tashqari) chiqarayotgan obligatsiyalar m iqdori em itentning nizom kapitali miqdoridan oshmasligi lozim.

Agar obligatsiya chiqarish uchinchi shaxs tom onidan t a ’minla­ nayotgan bo‘lsa, korxona ta’minlanish darajasida obligatsiyalarni chi- qarishi mumkin.

Obligatsiyalarni emitent — korxona nizom fondini shakllantirish va xo ‘jalik faoliyatidan keltirilgan zararni qoplash uchun chiqarilishiga yo‘l qo‘yilmaydi.

Aksiyadorlik jamiyati obligatsiyalarni emitent nizom fondini 20 foizi miqdorida va awal chiqarilgan aksiyalarni t o i a joylashtirgandan keyingina chiqarishi mumkin.

Obligatsiyalarni chiqarishga nizom fondi to‘lanib to‘la shakllangan- dan keyingina ruxsat etiladi.

Obligatsiyalarni chiqarish to‘g‘risidagi qaror aksiyadorlik jamiyat- larining ijroiya organi tom onidan qabul qilinadi va bayon bilan rasmiylashtiriladi.

Qarorda emitent, obligatsiyalarning chiqarilish shartlari (agarda maqsadli obligatsiyalar chiqarilsa, ularni chiqarishga asos qilib olingan mahsulot, xizmatning turi va miqdori) joylashtirish tartibi belgilanishi lozirn.

Korxonalar obligatsiyalarning muomalaga chiqarishni ro'yxatga olish, aksiyalar chiqarishni ro‘yxatga olish tartibiga asosan amalga oshiradi.

N aqd holda chiqariladigan obligatsiyalar kamida olti darajadagi himoyaga ega bo‘lishi kerak.

Boshqa turdagi qimmatli qog‘ozlarning rekvizitlari 0 ‘zbekiston Respublikasining amaldagi qonunchilik asosida belgilanadi.