‘zbek ist n respublikasi

'Поляк Г.Б. идр. Финансы. Денежное обращение. Кредит— М.: ЮНИТИ, 2004.

2 Сениагов В.К. и др. Финансы, денежное обращение и кредит — М.: Проспект, 2004.

3 /V. Хаус1ат\’. «МоНуа» — Т.: «Акаскгтуа». 2001.

Biz yuqoridagi qarashlarni tahlil etsak, u holda moliya funksiyalari miqdori to ‘g‘risidagi qarama-qarshiliklarga qaram asdan, moliyaning quyidagi umumiy xususiyatlari to ‘g‘risida tortishuv y o ‘q:

• 
  moliya iqtisodiy kategoriya sifatida ishlab chiqarish jarayoni bilan bevosita bog‘liqdir;
  
• 
  moliya jamiyatdagi tovar-pul munosabatlari va davlat bilan bog‘liqdir;
  
• 
  moliya bu qiymat(pul) ko‘rinishidagi kategoriyadir;
  
• 
  moliya yordamida yalpi ijtimoiy mahsulot va milliy daromad taqsimlanishi hamda qayta taqsimlanishi amalga oshiriladi;
  
• 
  moliya haqiqiy pul mablag‘lari fondlarida nam oyon b o ‘ladi. Biz moliyaning tub mohiyatini to ‘liq ochib bera oladigan taniqli iqtisodchi olimlar vayetakchi amaliyotchilar fikrlaridan tahliliy xulosa chiqarib, hozirda moliya asosan uch funksiyani bajaradi deb hisob- laymiz. Ular quyidagilardan iborat:
  

1. 
   taqsimlash va qayta taqsimlash funksiyasi;
   
2. 
   nazorat funksiyasi;
   
3. 
   tartibga solib turish funksiyasi.
   

Moliyaning taqsimlash va qayta taqsimlash funksiyasi jamiyatning barcha sohalarida: moddiy ishlab chiqarish, nom oddiy ishlab chiqarish va muomala sohalarida amalga oshadi.

Ushbu funksiya bo‘lib, mamlakatda yaratilayotgan va pul shak- lidagi yalpi ijtimoiy mahsulot hamda milliy darom ad hisoblanadi. Taqsimlash va qayta taqsimlash subyektlari mikrodarajada mamlakatda faoliyat ko‘rsatayotgan xo ‘jalik subyektlari va aholi hisoblansa, mak- rodarajada-davlat hisoblanadi.

Moliyaning bu funksiyasi yordamida mamlakatda yaratilayotgan yangi qiymat mikrodarajada taqsimlanadi va ushbu qiymat makro- darajada qayta taqsimlanadi. Biz fikrimizni kengroq bildirsak, ya’ni taqsimlash obyektining mikroiqtisodiy ko‘rsatkichi b o ‘lib tushum , daromad va foyda hisoblansa, makroiqtisodiy ko‘rsatkich b o ‘lib, yalpi ijtimoiy mahsulot va milliy daromad hisoblanadi.

Moliyaning taqsimlash va qayta taqsimlash funksiyasi o ‘zaro bog‘liq bo'lgan uch bosqichni o ‘z ichiga oladi. Bu bosqichlar quyidagilardan iborat:

1. 
   Mamlakatda turli pul mablag‘lari fondlarining tashkil topishi.
   

Bu jarayonda mikroiqtisodiy darajada xo‘jalik subyektlarining faoliyati uchun zarur bo‘lgan moliya resurslari va m akrodarajada davlatning markazlashgan pul m ablagiari fondlari tashkil etiladi.

2. 
   Tashkil etilgan pul mablag'lari fondlarining turli moliya dastaklari yordamida taqsimlanadi. Mikrodarajada taqsimlanishda xo'jalik su- byektlarining markazlashmagan pul mablag‘lari fondlari (ustav fondi, ish haqi fondi, amortizatsiya fondi, moddiy rag‘batlantirish fondi va boshqalar) tashkil etiladi. Taqsimlanishning makrodarajasida davlatning turli darajadagi budjetlari hamda budjetdan tashqari fondlari shakl- lanadi.
   
3. 
   Tashkil etilgan pul mablag'lari fondlarining taqsimlanishi va sarflanishi. Bu jarayonda mikrodarajada xo‘jalik subyektlari faoliyatini rivojlantirish va jam oa a’zolarining ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishga sarflanadi. Makrodarajada esa mamlakat iqtisodiyoti tarkibiy tuzilmasini optimal darajada saqlab turish va aholining umumdavlat tomonidan ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishga sarflanadi.
   

Mamlakatda yaratilgan yalpi ijtimoiy mahsulot va milliy daromad- ning taqsimlanishi natijasida jamiyatning daromadlari shakllanadi. M ikrodarajadagi birlamchi taqsimlanishda asosiy yoki birlamchi daromadlar vujudga keladi. Moddiy ishlab chiqarish sohasida birlamchi daromadlarga quyidagilar kiradi:

• 
  xo ‘jalik subyektining toydasi (daromadi);
  
• 
  xo ‘jalik subyekti ishchi va xizmatchilarining daromadlari (ish haqi, mukofot va turli to ‘lovlar);
  
• 
  ijtimoiy va budjetdan tashqari fondlarga ajratmalar.
  

Yuqoridagi birlamchi taqsimlanish 0 ‘zbekiston Respublikasiga nisbatan ko‘rib chiqiladi. Xo‘jalik subyekti o ‘z ixtiyoriga kelib tushgan tushumni ish haqi va moddiy xarajatlarni qoplashga saiflaydi. Amaldagi qonunchilikka asosan mehnat haqini hisoblashda turli budjetdan tash­ qari fondlarga, ya’ni davlat bandlik fondi, budjetdan tashqari pensiya jamg'armasi va ijtimoiy sug‘urta fondiga majburiy to'lovlarni ajratadi. Bu to ‘lovlar va ajratmalarni to ‘lagandan so‘ng xo‘jalik subyekti ixtiyo- rida foyda qoladi. Ushbu foydadan o ‘rnatilgan soliqlar va to ‘lovlarni davlat budjetiga to ‘laydi. Taqsimlanish amalga oshgandan so'ng birlam­ chi taqsimlanish o ‘rniga makrodarajada qayta taqsimlanish yordamida milliy daromadning qayta taqsimlanishi amalga oshadi.

M amlakatda yaratilgan milliy daromadning qayta taqsimlanishi quyidagi omillarga bevosita bog'liqdir:

1. 
   Xo'jalik yurituvchi subyektlarning daromadlari va jam g‘arma- laridan oqilona va samaradorlik bilan foydalanish maqsadida milliy
   

daromadni iqtisodiyotning tarmoqlararo va hududlararo qayta taqsim- lanishiga ehtiyojining mavjudligi. Respublikamizda iqtisodiy, siyosiy

va demografik sabablar tufayli hududlarning rivojlanish darajasi turlicha. Ba’zi hududlarda, ya’ni Qoraqalpog'iston Respublikasida, Sirdaryo, Jizzax va Xorazm viloyatlarida iqtisodiy rivojlanish darajasi sust rivoj- langan va aksincha. Toshkent shahri, Farg‘ona, Toshkent va Navoiy viloyatlarida iqtisodiy rivojlanish darajasi yuqori darajada. Bu omil esa budjet daromadlarining yetarliligiga bevosita t a ’sir ko‘rsatadi. Iqtisodiy tomondan sust rivojlangan hududlarda istiqomat etuvchi aholining ijtiinoiy ne’matlar bilan ta ’minlash ham da ijtimoiy himoya qilish xarajatlari bu hududda yaratilgan darom addan ko'pdir. Bunday holatning oldini olish maqsadida mamlakatimiz davlat budjetidan bu hududlarning mahalliy budjetlariga yetarli mablag‘lar (subvensiya, dotatsiya shaklida) beriladi;

2. 
   Jamiyatda ikki sohaning, ya’ni moddiy va nomoddiy soha (sog‘- i liqni saqlash, maorif, fan, ijtimoiy ta ’minot, mudofaa, boshqaruv) larning mavjudligi. M a’lumki, nom oddiy sohada milliy daromad
   

I yaratilmaydi, lekin nomoddiy sohaning zarurati va uni jamiyat uchun kerakligini hech kim inkor eta olmaydi. Shuni alohida ta ’kidlash lozimki, keyingi vaqtlarda 0 ‘zbekiston Respublikasida sog‘liqni saqlash va maorifni rivojlantirishga juda katta e ’tibor berilmoqda. Bunga m am lakatim izda 2005-yilning « Sihat- salom atlik y i1i» deb e ’lon qilinganligi yorqin misol bo'ladi;

3. 
   Jamiyatda, ya’ni aholi o'rtasida turli ijtimoiy guruhlarning mav­ judligi. Insoniyat rivojlanishi, ya’ni demografik holati aholining ijtimoiy guruhlarga bo‘iinishiga ham ta ’sir ko‘rsatadi. Buning natijasida ja ­ miyatda ko‘p farzandli oilalar, nafaqaxo'rlarning mavjudligi obyektiv omildir. Bunday guruhlarni ijtimoiy tomondan himoya qilish davlatning burchi hisoblanadi. Buni amalga oshirishda davlat eng aw alo budjet mablag'laridan foydalanadi.
   

Jamiyatda yaratilgan yalpi ijtimoiy mahsulot va milliy daromadni moliya yordamida qayta taqsimlanishi natijasida umumdavlat fondlari, y a ’ni budjetlar hamda budjetdan tashqari fondlar shakllantiriladi. Bunday qayta taqsimlash natijasida nomoddiy sohada band bo‘lgan shaxslar moliya mablag'lari bilan ta ’minlanadi.

Jamiyatda yaratilgan milliy daromadni qayta taqsimlash natijasida iqtisodiyot tarmoqlari tarkibining manfaatlari hisobga olinadi. Iqtiso- diyotning ustuvor tarmoqlarini (qishloq xo'jaligi, energetika, transport) jadal rivojlantirishga e ’tibor qaratiladi. Ushbu holatni 0 ‘zbekiston Respublikasiga taqqoslansa, hozirda mamlakatimizda 60 foiz aholi qishloq joylarida istiqomat qilishi va eksport tarkibida qishloq xo ‘jalik