Ксенофан к,адимги юнон шоири ва файласуфи милодимиз
дан аввалги VI асрнинг охири — V асрнинг урталарида яшаб
ижод этган. У кичик Осиёнинг Колофон шахрида дунёга келган.
Шоир илм олиш максадида Юнонистон шахдрларига, Жану-
бий Италияга саёхат кдлиб, умрининг сунгги йилларини Элей
шахрида утказди. Элей шахдр — давлатда фалсафий мактабнинг
юзага келиши, Ксенофаннинг ша^арни тарк этганлиги тугри-
сида аник, маълумот йук,.
Ксенофаннинг фалсафий таълимоти VI асрнинг урталарида
юзага келган. Диоген Лаэртскийнинг ёзишича, Ксенофан «Та
биат хакида» деб аталган асар ёзган. Афсуски, бизгача бу асар-
нинг айрим парчалари етиб келган холос. Ксенофан Пифагор-
ни тилга олади. У пифагорчилар иттифокига я кин турган.
Ксенофан Пифагор ва бошк,алар сингари шоирлар Таллин
этган купхудоликка карши чикади. Ксенофан бир неча элегей-
лар (мусик,авий асар)нинг муаллифи булган. Улардан бирини
Пушкин эркин таржимада берган. Унда Ксенофан жисмоний
кучларга сигинишнинг устидан кулади. Бойлик ва ичкиликбоз-
ликка кескин карши чиккан.
Ксенофан к^худоли кка хамда антропоморфик (яъни ин-
сонларга тааллукди сифатларни хдйвонларга, усимлик дунёсига
хос деювчи) таълимотга хам карши чиккан, мифологияни рад
этишга харакат килган.
«Агарда букалар, отлар ва шерлар инсон каби кулларига эга
булганларида эди, унда инсонларга ухшаб тасвирий санъат асар
ларини яратишлари мумкин эди. Отлар уз худоларини отларга,
букалар эса худоларини букаларга ухшатиб чизардилар хамда
уларнинг жисмий тузилишини узларининг жисмий тузилишла-
рига ухшатардилар»1.
Ксенофан биринчи булиб, худолар инсонларнинг ижоди
деган дадил фикрни айтган. Гомер ва Гессиодларнинг яратган
худолари инсонларга ухшаб, нафакат ташки куринишлари би-
лангина эмас, балки турмуш тарзлари ва маънавий даражалари
билан хам ухшашдирлар.
Дархакикат, ягона худо мавжуд, деган эди Ксенофан. Худо
инсонга ухшаб на киёфага эга, на фикрлайди, унинг узи нигох,
' К , а р а н г : Ч а н ы ш е в А . Н. Курс лекции по древней философии —
М., 1981. С. 147.
Э ЛЕЙ МАКТАБИ Ф А ЛС А Ф А С И
www.ziyouz.com kutubxonasi
тафаккур ва эшитишдир, у aiyi куввати ила нарсани кийнал-
май бошкаради ва сокинликда мавжуддир. Ксенофаннинг ф ик
рича, худо хамма нарсаларнинг дастлабки асосидир.
Худо пайдо булмаган ва кучма сифатга эга эмас. Олам яхлит
ва узгармас. Ксенофан худоси табиат билан айнан бир нарса.
Худо шарсимон мохиятга эга.
Барча пайдо булувчи нарса улимга махкум, жон эса нафас
олишдир, деган Ксенофан. Унинг таъкидлашича, хамма нарса
тупрокдан ташкил топган ва пировард натижада яна унга айла-
нади.
Тугилувчи ва улувчи хар бир нарса тупрок ва сувга боглик,.
Бу икки нарса хаёт манбаидир. Хатто жонлар хам тупрок ва
сувдан ташкил топган, дейди у. Ксенофан — пантеист. Бу маса-
лада Ксенофан таълимоти бошка фалсафий мактаблар таъли
мотидан фарк, килади.
Табиат узгармас ва харакатсиздир. Бирок, бу яхлит бирликка
сокинлик ва харакат хос эмас, чунки сокинлик йукликка хос,
конкрет жисмларнинг куплиги эса харакатга хосдир. Куриб ту-
рибмизки, у чексизлик ва чекланганлик масаласи хакида фикр
юритган. Бу хусусият пифагорчилар фалсафасида асосий ахами
ятга эга булган. Кддимги Юнон олими Теофрастнинг таъкидла
шича, Ксенофан Пармениднинг устози эди. Унинг фикрича,
борлик, яхлит, чексиз ва сокин. Ксенофаннинг борлиги илохий-
лашган ва абсолютлаштирилган, метафизик — абстракт мод
дий тушунча булиб, уни хиссий к,абуллаш мумкин эмас.
Ксенофан ернинг эволюцион узгариши тугрисида фикр
юритган. Качонлардир ер сув билан к,опланган, кейинчалик
сувнинг бир кисми куриб, курукдик хосил булган. Денгиз туби
булган жой кейинчалик
TOFra
айланган. Шунинг учун ер бор-
ликнинг асосидир, унинг субстанциясидир.
Ер уз илдизи билан чексиз ёйилган. Сув эса тупрок, билан
хамкор сифатида хаётнинг манбаини ташкил этган. Осмон жисм
лари хам сувдан ташкил топган. Сувдан булутлар хосил булади,
булутлардан эса барча осмон ёритщгчлари юзага келган.
Ксенофан фалсафаси зиддиятларга бой. У узига хос космо-
гоник таълимотни илгари сурган, икки ибтидо: тупрок, ва сув
коинотнинг асосидир. Шунга кура, унинг билиш назарияси хам
икки хил куринишга эга.
Ксенофан билиш назариясининг биринчи к,исмида худони
билиб, мутлакушкка эришиш мумкин булса, билишнинг и к
кинчи кисми эхтимол билим мулохазадан иборат булиб, у ф и
зика кисмига тааллуклидир. Шуни айтиш керакки, билим эхти
мол, тахминий хакикатга якин ва унинг хакикий билимга були-
ниши кейинчалик Платон ва Аристотел фалсафасида уз ифо-
дасини топган. Ксенофан фикрича, инсон хакикатни билишга
Кодир эмас. Мутлак хакикат физик хусусиятга хосдир. Ксенофан
илгари сурган бу икки хил карашлик кейинчалик шу мактаб
www.ziyouz.com kutubxonasi
намояндалари Парменид ва Зенонлар томонидан ривожланти-
рилган.
Do'stlaringiz bilan baham: |