Ўзбек дипломатияси тарихидан

1. Баёний. Шажарайи хоразмшоҳи. Узбекистан Республикаси Фанлар
академияси Лбу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик инстиути,
қўлёзмалар мажмуаси, тартиб рақами 9596, 301-бет.
2. Ўша асар, 302-а бет.
3. Ўша жойда.
136

---

с а ҳ и ф а л а р и д а н ж уд а кўп м и с о л л а р к е л т и р и ш м у м к и н . Бу 
м и н т а қ а д а г и а н а ш у н д а й х а л қ а р о м у а м м о л а р д а н б и р и , 
м а с а л а н , X IX а с р д а Э р о н , А ф ғо н и с т о н ва А н гл и я ў р таси д а 
м ож аро ўчоғига айланган ва бир неча бор уруш ч и қи ш и га сабаб 
б ў л га н Ҳ и р о т м а с а л а с и б ў л ган э д и . А ф с у с к и , Ў р та О с и ё
х о н л и к л ар и н и н г бу масаладаги сиёсати ҳозиргача тадқиқотчилар 
эътиборидан четда қолиб келади.
С о л н о м а л а р эса Т урки стон сарҳадларига туташ ж ой д а рўй 
берган ва бу ердаги давлатлар ха вф с и зли гига т а \д и д с о л и ш и
м ум кин бўлган уш бу воқеаларга Хива хон л и ги н и н г м уносабати 
қақида жуда қим м атли маълумотлар беради. 1837-1838 йилларда 
Ҳ и р о т Э рон ҳукм дори М уҳам м ад ш оҳ (1834-1848) тараф и д ан
қ ам ал қ и л и н г а н д а , Х ива хон и О л л о қ у л и х о н (1 8 2 5 -1 8 4 2 ) бу 
хаб арн и э ш и т и ш и б и л ан ўз вази ри М уҳам м ад Ю суф м еҳтор 
раҳбарлигида М арв том онга қўш ин йўллайди. А йни вақтда хон 
т у р к м а н л а р н и н г т а к а қ а б и л а с и с а р д о р л а р и г а м а х с у с
м урож аатном а ю бориб, уларни биргаликда Э рон қўш инларига 
қарш и кураш га даъват этади. М уҳаммад Ю суф меҳтор М арвга 
е т и б к е л г а ч , б у е р д а н А б д у р а ҳ м о н х а л и ф а , Р а ҳ м о н б е р д и
парвоначи ва М аҳмуд Тўқсаболар б ош чилигида Ҳ и рот тараф ида 
тури ш учун ҳарб и й б ў л и н м ал ар ю боради. У лар Ш айх А ҳмад 
Т алқоний мақбараси ёнига ж ойлаш иб, Ҳ ирот атроф идаги Хуросон 
қўш инларига қарш и ж англарга қатн аш и б турадилар. “ Риёз уд- 
д а в л а ”д а ё з и л и ш и ч а , Х и в а с у в о р и й л а р и Х у р о с о н в о л и й с и
Аллаёрхон А саф билан бўлган тўқнаш увда ғолиб чиқадилар ва 
кўп ўлжа ва асирлар билан орқага қай тад и л ар1. Т ез орада Х ивадан 
бу ердаги ҳарбий кучларга мадад тари қаси д а қўш им ча равиш да 
М уҳаммад С о л и қ э ш о н , Қутбиддинхўжа ш айх ул-ислом , С аид 
Н азарб ий бош чи л и ги д а ян а қўш ин ю борилади. С ол н ом ада бу 
м асалага ш у қадар катта эътибор б ерилганлиги ва Х и ван и н г кўзга 
к ў р и н г а н д а в л а т ҳ а м д а д и н и й н а м о ё н д а л а р и н и н г с а ф а р г а
о т л а н и ш и с а б а б л а р и қ у й и д а г и ч а и з о ҳ л а н а д и : “ Б у ж а м о а
а зи м а ти н и н г сабаби ул эрд и ки м , чун М уҳам м адш оҳ Қ ож арн и н г 
Ҳ и рот устига келиб, таш аддуди там ом би л а мухосара қилгони, 
барча атроф ва акн оф да иш тихор топди ва ж ам еъ мусулмон аҳлиға 
бақадри ҳол сай ъ ва кўш иш кўрги зм оқ л о зи м , балки ф ар з бўлди. 
Ш аҳри Х и в а қ қозиси М уҳаммад С о л и қ эш он қазрат соҳибқирон
1. О гаҳий. Риёз уд-давла. 345 -а бет.
137

---

осто н аси н и н г м улозим и саодат ни ш он л ари ға арз қи лдиким : “ ал- 
он куф р чери ки ғалаба қ и л и б , Ҳ и рот м ам л ак ати н и н г улусиким , 
м у с у л м о н и к о м и л ва и й м о н н у р и б и л а р а в ш а н д и л д у р л а р , 
мухосара қи л м и ш ва м ужодала кўргузмиш . Ул ж ам оа ж иҳотиға 
жаҳд қ и л м о қ ва уруш и га ю риш кўргузм ак аҳли ф атво ривояти 
б илан ж ам еъ м усулм он аҳггиға ва аж ибот ж ум ласи ва ф арзи ёт 
қабиласидин бўлгондин кўр и н у р ” . 1
Бу вақт и чида м еҳтор Т аж ан такалари дан М уҳам м ад А м и н
ю збош и ва Х удойберди ю збош и ҳамда Ахалдан Н и ёз М уҳамм ад 
ю зб ош и л арн и н г ҳар қай си 300 тадан суворийга раҳнам о қ и л и б , 
М арв том он ларга е м -х а ш ак ва о зи қ -о в қ а т й и ги ш учун ч о п қ и н
ясаган Э рон ҳарбий д астал ари н и тўзгитиш , у л арн и н г к а р в о н - 
л ар и н и қўлга ки ри ти ш да катта м уваф ф ақи ят қозонади. Бу ҳолат 
ўз навбатида Ҳ и р о т н и қам ал қи л и б ётган Э р о н қўш и н л ари га 
катта с ал б и й та ъ си р кўрсатад и , албатга. Х ивадан я н г и м адад 
кучлари етиб келгач, М уҳам м ад Ю суф меҳтор ўз қўш и н л ари н и
йом уд, им рел и , сол ур ва с о р у қ турк м ан қ аб и л ал ар и ю борган 
ҳарбий бўлинм алар б и л ан янада кучайтирган ҳолда Ҳ и р о т то м о н
й ў н а л а д и в а Й ў л ў т а н и с т е ҳ к о м и г а к е л и б ж о й л а ш а д и . 
С о л н о м а н и н г м аъ л ум оти ча, Х ива қ ў ш и н л а р и н и ч о р ай м о қ л а р
сардорлари - Ш ерм уҳам м адхон, Зом он хон ва К арим додхоқлар 
қарш и оладилар. У лар б и л ан келганлар орасида К ом рон ш оҳнинг 
валиахди ш аҳзода Н од ирхон ва муфти М улла Л ақаб л ар ҳам бор 
э д и 2.
М аълум ки , бу уруш да Э р о н ен ги л ад и ва М уҳам м адш оҳ ўз 
қ ў ш и н л а р и б и л ан қ а й ти б к ети ш га м аж бур бўлади. У л а р н и н г 
т а л а ф о т и д а Ҳ и р о т х а л қ и н и н г ж а с о р а т и б и л а н б и р қ а т о р д а
и н г л и з л а р н и н г Ҳ и р о т д е к м уҳим с т р а т е г и к н у қ т а н и Э р о н га
т о п ш и р и б қ ўй м асл и к си ёсати ҳам катта ўрин тутганди. А м м о 
ю қ ори да к ел ти р и л ган м аълум отлар уш бу ш а ҳ а р н и н г ф о р сл а р
қўлига туш м аслигида Х ива хонлиги ва у б и л ан иттиф оқца бўлган 
кучларнинг ҳам аҳам ияти катта бўлганлигини кўрсатади. Буни 
я н а ш у н д ан ҳам б и л с а б ў л а д и к и , ф о р с л а р ч е к и н г а ч , Ҳ и р о т
ҳукмдори К о м р о н ш оҳ зудлик б илан М арвда турган Хива хони 
в а зи р и га э л ч и ю б о р и б , а н а ш у х у ш х аб ар н и ун га е т к а зи ш га
о ш иқади. “ Ш оҳ К о м р о н д и н , - дейилади солном ада, - та в о ти р
расм и била вазири соҳиби тадбир қош ига бу беҳжад асар ва бу