Ўзбек дипломатияси тарихидан

Х О РА ЗМ Т А РИ Х Н А В И С Л И ГИ Д А Х И ВА Х О Н Л И ГИ
Т А Ш Қ И СИ ЁС АТИ
Х о р а з м
ж а ҳ о н м а д а н и я т и р и в о ж и г а , у м у м и н с о н и й
қ а д р и я т л а р н и н г т а к о м и л л а ш у в и г а с а л м о к ^ и ҳ и с с а қ ў ш ган
муқаддас ўлкалардан биридир. Бу а зи з зам и н д а таваллуд топган 
ўнлаб б ую к зо т л а р н и н г н о м и м а ш р и қ у м ағри б д а ғоят кагга 
эҳтиром билан тилга олинади. Ж аҳон ф ан и ва м аданиятида ўчмас 
и з қ о л д и р г а н а н а ш у а л л о м а л а р д а н б и р и — А бу Р а й ҳ о н
Б ер ун и й н и н гтаъ б и ри билан айтганда “ и н сон эҳтиёж лари вужудга 
келтирган ф ан л а р н и н г” ҳар бир соҳасида бу д и ёр салм окд и из 
қо л д и р ган . Бу ҳол та р и х н а в и с л и к б о р а с и д а ҳам я қ қ о л кўзга 
ташланади.
М аълум ки, араблар и сти лоси нати ж аси д а й ў қ бўлиб кетган 
м а ҳ а л л и й т и л л а р д а г и ё з м а м а н б а л а р н и ҳ и с о б г а о л м а с а к , 
Т у р к и с т о н х а л қ л а р и т а р и х и ҳ а қ и д а ҳ и к о я қ и л у в ч и ё з м а
адабиётнинг ёш и ўрта ҳисобда 1200 йил атроф идаги воқеалар 
билан чекланади. У ларн и н г аксари яти ўш а вақтлардаги таом илга 
кўра араб ва ф орс тилларида битилган. Бу нарса тари хн ави сл и к 
соҳасига ҳам тааллукдидир. Ҳ атто ўзбек тили ва адабиётида ҳар 
т о м о н л а м а ў з и н и н а м о ё н э т г а н т е м у р и й л а р д а в р и д а ҳам
тарихнавислик, асосан , ф о р с тилида олиб б орилган.
X V I-X VIII асрларда Т уркистон сарҳадларида рўй берган ўзаро 
қ о н л и ж а н ж а л л ар ва тў қ н а ш у в л а р , т о ж -т а х т учун к у р аш л ар
натиж асида бу ерда б и р йўла уч м устақил давлат: Бухорода - 
м а н ғ и т л а р , Х и в а д а - қ ў н ғ и р о т л а р , Ф а р ғ о н а в о д и й с и д а эса 
м и н глар су л оласи қ а р о р то п а д и . Ҳ ар учала д а в л а т ў зб ек л ар
тасарруф ида б ўл са-да, ам м о т а р и х н а в и с л и к Бухоро ва Қ ўқон 
хонликларида эски ан ъан ага б и н о ан асосан ф орс тилида олиб 
б о р и л д и . Х и в а х о н л и г и д а э с а бу с о ҳ а ф а қ а т ў зб е к т и л и д а
ривож ланди. Бу ерда ўзига хос ўзбек тарихнавислиги мактаби 
вужудга келди ва ҳ а л қ и м и з т и л и д а ш у н д ай а ж о й и б тар и х и й
асарлар силсиласи ярати л д и ки , у л арн и н г ҳар бири н аф ақат Хива 
х о н л и г и , б а л к и Т у р к и с т о н н и н г в о қ е а л а р г а б о й ў т м и ш
саҳиф аларини ҳаққоний ёритиш да б еқи ёс аҳамиятга м оликдир.
Хоразм тарихнавислигида эски ўзбек тилида ёзилган ва бизгача 
етиб келган дастлабки асар 1550 й илда ёзилган. “Т арихи Дўст 
султон ” ёки “ Ч и н г и з -н о м а ” д еб аталган уш бу б и ти к Ў тамиш
132

---

Ҳ о ж и қ ал ам и га м а н с у б д и р 1. XVI а с р н и н г ўрталари д а Х ивада 
ҳ у км р о н л и к қи л ган ш а й б о н и й л а р сулоласи ваки л и А булғозий 
Б аҳодирхон и к к и м аш ҳур тарихий асар — “ Ш аж арай и тароки м а” 
ва “ Ш аж арай и ту р к ” н и ёзиб қолдирди. К ей и н ги ш оҳ қўлёзма 
у н и н г ваф отидан сўнг А нуш а М уҳамм адхон (1663-87) си п ори ш и
б и л а н у р г а н ч л и к т а р и х ч и М а ҳ м у д и б н М у ҳ а м м а д З а м о н
т о м о н и д а н т ў л д и р и л и б , н и ҳ о я с и г а е т к а з и л а д и 2. А й р и м
м аъ л у м о т л а р га қ а р а г а н д а , Ш е р ғ о з и х о н (1 7 1 4 -1 7 2 7 ) д а в р и д а
М а в л о н о С а й й и д М у ҳ а м м а д О х у н д д е г а н м у д а р р и с Х и в а 
ў тм и ш и га о и д ‘Т у л ш а н и и қ б о л ” д еган а ж о й и б тар и х и й асар 
яратган. А м м о у бизгача ети б кел м аган 3.
Х оразм да ш акл л ан ган ўзбек тар и х н ави сл и к мактаби ай н и қса 
қўнғиротлар сулоласи д аври д а ю к са к л и к к а кўтарилади. Бу ерда 
б и р и н -к ет и н бую к ўзбек тар и хн ави сл ари - М ун и с, О гаҳий ва 
Б а ён и й л а р н и н г “ Ф и рд авс у л -и қ б о л ” , “ Р и ёз уд-давла” , “ Зубдат 
ул-таворих” , “ Ж о м еъ ул-воқеати су л то н и ” , ‘Т у л ш а н и давлат” , 
“ Ш о ҳ и д и и қ б о л ” , “ Ш а ж а р а й и Х о р а з м ш о ҳ и й ” ва “ Х о р азм