Ўзбек дипломатияси тарихидан

Ўрта Осиёда қулдорлик ва қул савдосига барҳам бериш ҳақидаги
масала XVII-XIX асрларда Русиянинг хонликлар билан муносабатида
махсус ўрин тутарди. Кўчманчи қозоқ ва туркманлар, баъзан хиваликлар
ҳам рус қишлоқларига, савдо карвонларига, Каспий денгизида балиқчилик
қилаётган кемаларга ҳужум қилиб, рус фуқароларини асирга олар ва
Бухоро, Хива ва Қўқонга қулликка comap эдилар. Хонликлардан қулликда
сақланаётган рус фуқароларининг сони баъзан бир неча ўн мингларни
ташкил қилар эди. (ВПР. Т.
/., 
док. 133).
3 5 4

---

пул га со ти б о л и н г а н л а р , у ҳолда М и р Ҳ ай д ар х о н бу муҳим 
м асала ҳақида Русия ваки л и б и л ан м унозара қи л и ш га тайёр, 
агар ф ақ ат бундай ҳаракатларни Бухоро ж ам оаси мақбул кўрса, 
рус вакилини қабул қилиш га ҳам рози.
Б е ш и н ч и . Бухоро \о к и м и Русия п о д ш о с и , и м п ер ато р д ан , 
(ш у н и ) қ а т т и қ ту р и б с ў р а ш н и б у ю р д и к и , қ о зо к д а р н и чўлда 
к ар во н л ар н и талаб олган м оллар б илан О ренбург, Т р о и ц к ва 
бош қа савдохоналарга киритиш м анъ қ и л и н си н , чунки қирғизлар 
ва қозоқлар (таланган) савд огарларн и н г кўзлари олдида уларнинг 
кўп н арсаларини қ ар ш и л и кси з сотадилар ва шу билан гўё бундан 
буён ҳам савдо карвонларини талаш рағбатлантирилгандек бўлади.
О л т и н ч и . Б ухоро \у к м д о р и м ен га, д е в о н б е ги А зи м ж о н га, 
бутунрусия подш оси, и м п ератордан, қ а тти қ туриб сўраш ни бу­
ю рд ики, бухоролик савдогарларга аввалги қоида бўйича ўзла- 
р и н и н г м олл ари н и бир бож хон ад ан б о ш қ а си га кўчириш ман 
қ и л и н м аси н ; бож хона назоратидан ўтиш да бож солиғи тўлашда 
улар ҳозир қийналм окдалар. Бу хатни девонбеги А зим ж он М ў- 
м и н ж о н о в 1815 йил 18 я н вар и д а им золаган (А рхив м атериал- 
ларидан).
Русия ҳукумати Ўрта Осиё хонликларига уз элчиларини юбораётганда
уларга, албатта, рус асирларини қутқариш ҳақида музокаралар олиб
боришни топширар эди. Бу масала 1620 йилдаёқ Бухорога жўнатилган
биринчи рус элчилиги И. Хохлов зиммасига ҳам юклатилган эди. 1619
йилда Русияга келган Бухоро элчиси билан ҳам, 1645 йили - Хива элчиси
билан ҳам ва ундан кейинги даврда икки ўртада бўлиб турган барча
элчилик алоқаларида ҳам қуллар масаласи кўтарилар эди. X IX аср
бошидан бошлаб 70-йилларгача ҳам рус қуллари ҳақидаги масала ҳар
гол музокара объекта бўлиб келар эди.
1873 йил 12 (24) августдаги Русия-Хива шартномаси, 1873 йил 28
сентябрь (10 октябрь) Русия-Бухоро шартномаси бўйича қулчилик ва
қул савдоси бекор қилинди. (Қаранг: Сборник действующих трактатов,
конвенций и соглашений, заключенных Россией с другими государствами
и касающихся различных вопросов частного международного права, Т.
1. Спб. 1891. с. 421-427).
3 5 5

---