Ўзбек дипломатияси тарихидан

/. 
Тарихи амир Ҳайдар.
- 
ЎзР ФА ШИ қўлёзмалар хазинаси. Инв. №
1836. 81-а, б бепыар.
216

---

А йтиш м ум кинки, “Тарихи ам ир Ҳ ай д ар” асарида Бухоро - 
Россия д иплом атик алоқалари қисқагина ёритилган бўлса-да, у, 
ш убҳасиз, Е. К. М ейендорф китобидаги маълумотларни бойитади. 
Бу асар Бухоро ам и ри н и н г икки давлат ўртасида яхши муносабат­
лар ва савдо алоқаларини мустаҳкамлаш га интилганидан далолат 
беради. Бу ҳол рус элчисини қабул қилиш м аросим ида диплом атик 
расм -русум л арн и н г бирм унча ўзгартирилганида \а м акс этади. 
А м ир рус элчисига катта ҳурмат кўрсатиб, уни ўрнидан туриб 
кутиб олади. Руҳонийлар д иплом атик ил ти ф отн и н г бу кўриниш и 
учун ж уда н о з и к сабаб ўйлаб то п га н б ў л и б , бу аъм ол а м и р
“ к о ф и р л ар ” олдида эм ас, балки Қуръони карим олдида ўрнидан 
турди, деган хулосага иш ора қилар эди. Ш унингдек, рус элчисига 
а м и р ҳузури д а ў ти р га н ҳо л д а су ҳ б ат о л и б б о р и ш г а и ж о за т
б ери лган и ҳам а м и р н и н г унга эъ ти б о р и н и н ам ой и ш қиларди. 
Асарда русларга кўрган ҳар бир нарсанинг, шу жумладан, сарой 
аҳли, руҳонийлар ва тарихнавис М уқим хоннинг расм ини чизиб 
олиш га рухсат берилгани ҳам м уаллиф (ёки нусха кўчирувчи)нинг 
назаридан четда қолм айди. Б и р о қ у бу ҳолни элчилик аъзолари- 
н и н г асосий вазиф аларидан деб билм ай, балки “ русларнинг суврат 
ч изиш да м оҳирлиги” билан изохдайди.
Қ ўлёзм а м азкур воқеалар ю з бергандан ан ча кейин ёзилган 
(ёки кўчирилган) бўлса керак деб тахм ин қилиш мумкин. Чунки 
у н д а а й р и м х а т о л и к л а р ва ч а л к а ш л и к л а р г а йўл қ ў й и л г а н . 
Ж у м л ад а н , “ рус эл ч и с и о л ам д ан ўтди (ва) а м и р н и н г эл ч и си
йўлида давом этиб, аж набийлар давлат бош лиги талабига м увоф иқ 
х и зм а т қ и л и б , ун га м у н о си б э ҳ ти р о м к ў р с а т д и ” , д е й и л а д и . 
Б иринчидан, рус элчиси А .Ф . Н егри наф ақат о м о н -эсо н ва хавфу 
хатарсиз Петербургга етиб б органи, балки ян а 34 йил яш аб, 70 
ё ш и д а д унёдан ўтгани маълум. И к к и н ч и д а н , А.А. С ем ёновнинг: 
“ б а л к и э л ч и л и к н и н г б и р о р аъ зоси д у н ёд ан ў тга н д и р “ , деган 
тахм ини ҳам шубҳали; бундай ҳолда маЗкур элчилик ҳақида катта 
китоб ёзган Е.К . М ейендорф буни эслам ай ўтмас эди. У чинчидан, 
ам и р Ҳ айдар А .Ф . Негри элчилиги билан бирга ўзининг элчисини 
қўш иб юборган и ҳақидаги ф и к р ҳам тасди қл ан м айди. О ренбург 
в и л о я т и д а в л а т а р х и ви ва Р о с с и я н и н г б о ш қ а ар х и в л а р и д ан
ф ойдаланган тадқиқотчилар А.Ф. Н егри билан бирга Бухородан 
ж авоб элчилиги ю борилм аганлигини қайд қилад илар.
217

---

А ф ти д ан , қўл ёзм а м у ал л и ф л а р и (ёк и уни кў ч и р ган ш ахе) 
турли вакдларда сод и р бўлган и к к и та эл ч и л и кка алоқадор бўлган 
воқеани аралаш тириб ю борган бўлсалар керак. Гап ш ундаки, ам ир 
Ҳ ай д ар Н егр и э л ч и л и г и г а ж а в о б а н 1825 й и л д аги н а э л ч и л и к
юборади. Б екназар А бдурасулов бош чилигидаги Бухоро элчилиги 
1825 йили ж ўнатилиб, 1826 ян вар д а П етербургга етиб келади. 
Э л ч и Р о с с и я и м п е р а т о р и г а о л и б б о р г а н а м и р Ё р л и г и д а
Б ухорон и н г қ ў қ о н л и к л а р ва б о ш қ а халқлар б и л ан ти н ч -то ту в 
м уносабатлар ўрн атган и хақида хабар б ер и л и б , Р о сси я б илан 
савдо алоқалари га д о й р м асал ал арн и ҳал қи л и ш н и истаётгани 
зи к р қ и л и н ад и . Б и р о қ бу ҳақцаги м узокаралар ам алга о ш м ай
қолади - а м и р н и н г эл ч и си оги р касалланиб, дунёдан ўтади.
У н и н г ў рн и га 1826 й и л и ё қ Р о сси яга Б е к н а зар А б д укари м ов 
ю борилади. У ол и б б о р ган а м и р Ё рлигида д ўстон а м уносабатлар 
ва савдо ал о қ а л а р и н и р и во ж л ан ти р и ш и стакл ари билд п р и л ган
эди. А м ир Росси я п о д ш оҳи д ан қ о зо қ чўлларидаги қар о қ ч и л ар н и
ти н ч и ти ш , б о ж с о л и к д а р и н и к а м ай т и р и ш , О ренбургга келган 
к а р в о н б о ш и л а р и г а б у х о р о л и к с а в д о г а р л а р н и н г с а в д о -с о т и қ
и ш л а р и д а у л ар га к а ф и л б ў л и ш (ҳ у қ у қ и н и б е р и ш ) хусусида 
т а к л и ф эти л га н ҳам да Р о с с и я х а зи н а си ҳ и со б и д ан Б ухорода 
м асж ид сол и б б ер и ш и л ти м ос қ и л и н га н эди.
Р о с с и я п о д ш о ҳ и н и н г ж а в о б хати д а к а р в о н й ў л л а р и д а г и
қ а р о қ ч и л и к ва қ о т и л л и к л а р уч ун К и ч и к ж у з н и н г с у л т о н и
Х орунгози у ердан ч и қ а р и б ю б о р и л ган и ҳақида хабар бери лад и . 
Б у х о р о л и к к а р в о н б о ш и л а р г а ў з л а р и н и н г с а в д о га р л а р и учун 
каф и л бўлиш га йўл қ ў й и ш и м к о н и й ўқлиги ва Б ухорода м асж ид 
қуриш м асаласига ҳам рад ж аво б и б е р и л а д и 1.
Б и р о қ бу э л ч и л и к м уайян б и р м аънода Росси я ҳукум атини 
Б у х о р о г а н и с б а т а н м у н о с а б а т л а р и д а ў з и н и а н ч а з и й р а к
т о р т и ш г а м аж б у р э т а д и . А м и р э л ч и с и Б у х о р о га и н г л и з л а р
к е л г а н и ҳ а қ и д а а х б о р о т б е р г а н д а н с ў н г Р о с с и я ҳ у к у м а т и
тақликага туш и б қолади ва О р ен б у р г ген ерал -губ ерн атори П. 
К. Э с с е н г а м а з к у р м а с а л а б ў й и ч а б а р ч а м а ъ л у м о т л а р н и
вази р л и кка ю б ориш то п ш и р и л а д и 2.