Ўзбек дипломатияси тарихидан

1. 
Внешняя политика России XIX и начала X X века. Серия II. Т. III
(XI). М ., 1979. с. 453.
211

---

сиёсий ҳолати, ўзаро алоқалари дўстонам и ёки д у ш м а н о н а ва 
эн г асосий маҳсулотлари (нима?).
Ниҳоят, у ерларда кўпроқ қандай О врупо м олларига эҳтиёж 
бор ва уларни қаердан о л и ш ади ?1
Қўлланмадан кўриниб турибдики, гарчи эл ч и л и к н и н г асосий 
мақсади савдо алоқалари экан л и ги эъти роф эти л са-д а, ўлкани 
\ а р том онлам а ўрганиш , унинг ички ва таш қи алоқалари, моддий 
ва м аънавий ҳолати, иқтисодий ва иж тим оий аҳволи, бой л и кл ари , 
хўж алиги, и ш лаб ч и қ а р и ш и , ж уғроф ий и м к о н и я тл а р и , қўш ни 
давлатлар ва халкдар билан муносабатлари ва уларнинг ҳам ички 
ва та ш қ и аҳволи ҳақида м уф ассал ва м укам мал м аъ л ум отлар 
йиғиш дан иборат эди.
Т аб и и й ки , бу қадар кенг қам ровли топ ш и ри кдарн и баж ариш
учун эл чи л и к таркибига турли хил мутахассислар, табиатш унос, 
врач, ге о гр а ф -к а р го ф а ф ва ҳарбийлар киритилган ва уларн и н г 
ҳар бирига м у ай ян -а н и қ вазиф алар ю клатилган эди. Ж ум ладан, 
элчи ҳузурида бўлган р у с -ф р а н ц у з у р у ш и н и н г и ш т и р о к ч и с и , 
ҳарбий м асалалар бўй и ча б и л и м д о н м утахассис ва ш и ж оатл и
капитан барон Е.К . М ейендорф га эл чи л и к босиб ўтган йўллар ва 
ў л к ал ар ҳ а қ и д а ж у ғр о ф и й ва с т а т и с т и к м аъ л у м о т л а р й и ғи ш
вази ф аси то п ш и р и л а д и . У н и н г олдига Т р о и ц к д а н Б ухорогача 
бўлган йўллар, дарёлар ва О ренбургдан қуйида бўлган м узоф от- 
ларни ўзлаш тириш , у ерларга аҳоли ж ойлаш тириш реж алари ва 
м уам молари ҳақида мулоҳаза ю ритиш ; О рск ҳам да Т рои ц кд ан
С и р д а р ё га ч а б ўл ган й ў л л а р н и н г қ а е р л а р и д а и с т е ҳ к о м л а р ва 
қалъалар қуриш м ум кинлиги ва ҳ.к. ни а н и қ л а ш ; й ў л л арн и н г 
а с т р о н о м и к к е н гл и ги ва у зу н л и ги н и т а д қ и қ қ и л и ш а с о с и д а
ўлканинг бош харитасини тайёрлаш каби муҳим вази ф аларн и н г 
қў й и л и ш и Росси я ҳукум ати н и н г Ў рта О сиёдаги м ан ф аатл ар и
ф ақат савдо алоқалари билан чегараланм аганлигини, балки улар 
узоқни кўзловчи стратеги к аҳам иятга эга бўлган м ақсадлардан 
келиб чиққан ли ги н и кўрсатади. Д арҳақиқат, ам ер и кал и к тарихчи 
Эдвард О лвордснинг: “ М осква диплом атлари М арказий О си ён и н г 
ҳарбий им кониятлари ҳақида маълумотлар йиғар эдилар... М арказий 
О сиё хон л ари Р о с с и я б и л ан д и п л о м а т и к ал о қ а л а р д а бу каби
/. 
Внешняя политика России X IX и начала XX века. Серия II. Т. III
(XI). М. 1979. с. 453.
212

---

и қ т и с о д и й ва стр а те ги к о м и л л а р га э ъ т и б о р б е р м а с э д и л а р ” , 
д ейиш ига асос бор эди.
1820 йил декабрда Россия элчиси А.Ф. Негри тантанали равишда 
Бухорога кириб келади.
У нга и к к и т а д ала тупи б и л ан 200 та аск ар , 200 та казакл ар, 
25 та б о ш қ и р д о тл и к д ар и ҳамро^уш к қи л а р ва ю к орти л ган 380 
т у я л и к к а р в о н , 400 та о т э л ч и л и к х и з м а т и д а эд и . Д а в л а т
э л ч и с и н и н г я х ш и ҳ и м о я л а н г а н л и г и д а в л а т н и н г қ у д р а т и н и
н а м о й и ш қ и л и ш и к е р а к эди.
Бухорога 15 чақирим етм асдан эл ч и л и кн и 30 та о тл и қ билан 
ам и р ясовули кутиб олади ва Бозорчи ном ли ж ойга бош лаб боради. 
Бу ерда 36 соат давом ида қабул м ар о си м и н и н г қонун-қоидалари 
муҳокама қилингандан сўнг, А .Ф . Н егрига а м и р ҳузурида ўтирган 
ҳолда суҳбатлаш иш учун иж озат берилади.
Н и ҳоят, 20 д ек аб р куни чош гоҳда эл ч и а м й р ҳузурига саф
тортиб йўл олади. “ С аф н и н г олдида, - деб ёзади Е. К. М ейендорф , 
- казаклар биз олиб келган совғаларни кўтариб бориш арди. Улар: 
м ўйналар, ч и н н и ва биллур идиш лар, ти л л а соатлар ва қурол- 
лардан иборат эди. П иёда аскарл арн и н г бир қисм и саф тортиб 
оркдцан келиш арди. Ф орс ти л и н и м укам м ал биладиган, хушсурат, 
муҳим м ансабли ўзбек амалдор эл ч и л и кн и саройга олиб кириш
учун уларнинг олдига туш иб б о р а р д и "1.
Э л ч и н и н г ам и р ҳузурида қабул қ и л и н и ш и ва унга подш оҳнинг 
и ш о н ч ё р л и ғи н и т о п ш и р и ш и ҳақида куй и д аги ларн и ўқийм из: 
“ И к к и ёнида кам ергерлари б илан Н е ф и хон том онга ўн қадам 
ю риб, унга ф о р с ти л и д а м урож аат қилди ва кей и н қуш бегига 
иш онч ёрлиғини топш ирди ва ўтирди. Э лчиликнинг бошкд аъзолари 
э ш и к н и н г и к к и том он и д а турганча қолдилар. Қуш беги зудлик 
б и л а н и м п е р а т о р н и н г м а к т у б и н и х о н га т о п ш и р д и ; хон уни 
баланд овоз билан ўқиб чикд и...”2
А.А. С ем ёнов бу одатни ўрта асрлар Бухоро диплом атиясидаги 
қои д ал ар б илан со л и ш ти р и б , у л а р н и н г б и р м у н ч а ўзгарганини 
кўрсатади. Аввал элчи олиб келган чет эл ҳукм дорининг мактуби 
ки ч и к и н о қ (и н о қ и хурд)га то п ш и р и л а р эди; у хатни оч и б ва
/.