Ўзбек дипломатияси тарихидан

Сиасат-намэ. Книга о правлении вазира X I столетия, Москва-
Ленинград, 1949. с. 101.
2. Руи Гонсалес де Клавихо. Дневник путешествия в Самарканд ко
двору Тимура (1403-1406). М., Наука. 1990.
3. Ўша асар. 109-111-бетлар.
221

---

И сп ан и я элчилари А мир Темур давлатидаги йўлларда ўрнатил- 
ган тартиб-интизом дан баҳраманд бўлиб, С ам арқандга етиб кел- 
ганларида улар С ам арқандга яқ и н Гулистон б огата ж ойлаш тири- 
л и б , бир ҳафта давом ида м еҳм ондорчиликда дам оладилар.
А м ир Темур қароргоҳи - Д илкуш о ботида - уларни қабул қилиш
м аросим и бўлиб ўтади. И сп ан и я қироли элчиси Руи Гонсалес де 
К лавихонинг саф ар хотираларига б агаш ланган асарида бу маросим 
ш ундай тасвирланад и: “А м и р н и н г я қ и н л а р и д а н и к к и т а м ирза 
уларни қўлтиқлаб бош лаб борадилар. О лдинда И с п а н и я қироли 
ю борган совгаларни кутарган одам лар уларни н ам о й и ш қилиб 
ўгадилар.
Э л ч и л а р н и аввал к е к с а б и р ш ахе о л д и д а тўхтатад и лар - у 
ам и р н и н г эгачиларидан би ри н и н г ўғли эди - унга таъзим қилгач, 
ўш а ерда ўлтирган ёш ўспиринлар қош ига олиб борадилар - улар 
а м и р н и н г неваралари эди - уларга ҳам таъзим қиладилар.
И с п а н и я қ и р о л и н и н г м а к ту б и н и т о п ш и р и ш в а қ т и д а ҳам 
ш ундай одат қўлланилади. Хатни ўтирган ўспи ри н л ард ан бири 
(М и р о н ш о ҳ н и н г ўғли) о л ад и ва учала ў с п и р и н ў р и н л а р и д а н
туриб, мактубни ам ирга элтадилар.
Ш унда элчиларга о л га ю риш буюрилади ва улар рўбарўда супада 
ўтирган ам и р н и кўрган зам он қўлларини кўксиларига кўйиб, тиз 
чўкиб таъзим қиладилар. Таъзим уч марта такрорланади ва элчилар 
ти з чўккан ҳолда қоладилар. А мир уларга ўринларидан туриш ни 
ва я қ и н р о қ к е л и ш н и б ую рад и - ҳ а м р о ҳ б ў л ган м и р за л а р ўз 
ж ойларида қоладилар. С ўнг ам ир олдида турган учта м ирза келиб, 
элчиларни қўлтиқлаб ам и р қош ига олиб келадилар. “А м ир кулини 
ўпиш учун узатмади, - деб ёзади Руи Гонсалес де Клавихо. - Бу 
уларн и н г одатига кирм айди ва бую к хукмдорлардан ҳеч б и р и н и н г 
қўлини ўпм айдилар - чунки ўзлари қақида ф и к р л ар и балан д 1'1. 
А м и р э л ч и л а р г а қ и р о л л а р и , у н и н г с о г л и г и , и ш л а р и ҳақи д а 
савол л ар беради - ж авоб олади. Э л чи л ар ўз эл ч и л и к л а р и н и н г 
м ақсад и н и туш унтирадилар - ам ир д и қ қ ат б илан к у л о қ солади. 
А м и рн и н г невараси қирол юборган хатни баланд кўтариб бобоси 
олдида туради. Ш у он илоҳият илмлари м агастри тилм очга қараб: 
«С еньорга айтинг, ам и р н и н г қирол ўғли юборган бу хатни мендан 
б о ш қ а ҳеч ким ўқий олмайди ва қ.ачон аъло ҳазратларига маъқул 
бўлса, ўқиб берам ан.» Ш унда а м и р н евар аси кўлидаги хатни
/. 
Ўша асар. 109-бет.
222

---

олади, очади ва уни ҳозир ўқиш ни истаётгани, б и р о қ кейинроқ, 
ёлғиз қолганда тилм очни чорлаш ини ва хатни ўқи ш и н и айтади.
К ейин м ирзалар элчиларни ўринларидан турғазиб, қўлтиқпаб 
ам и р ўтирган супага олиб бориб, унинг ўнг том онига ўтқазадилар. 
А м ир уларни Хитой элчисидан юқори ўтқазиш ни буюради.
И сп ан и я элчилари ва бош қа давлатлардан келган элчиларни 
ж ойлаш тириб бўлгач, зиёф ат бош ланади.
Зиёф атдан кейин ам ир олдида элчилар келтирган совгаларни 
н а м о й и ш қи л ад и л ар . Ш унд ан сўнг махсус т а й и н л а н га н шахе 
элчиларни ўзлари учун ажратилган м анзилга элтиб қўйиб, лозим
бўлган барча нарсалар билан таъм инлаб туради.
И сп ан и я элчилари гоят ю ксак эҳтиром ва тантана б и л ан қабул 
қ и л и н ад и ва а м и р б и р неча бор Б оги ч и н о р , Б оги нав, Боги 
дил куш о ва бош қа даргохдарда улар ш араф ига зиёф атлар беради, 
улар а м и р н и н г н евар ал ар и тўй л ари га т а к л и ф э ти л а д и л а р , бу 
м ароси м л ард а эл чиларга саруполар к и й д и р и л ад и , б ош лари д ан
тангалар сочил ад и, совгалар берилади ва б ош қа турф а хил эътибор 
тим соллари кўрсатилади. Элчи хотираларида мазкур маросимларда 
э р к а к л а р қ а то р и д а аёллар ҳам и ш т и р о к э тга н л и ги , у л а р н и н г 
ўзлари ҳам у ёки бу муносабат билан зиёф атлар берганлиги ва 
уларга чет эл л и к элчилар ҳам таклиф этилганлиги ҳақида маълу­
мотлар берилади.
Ю қори д аги л ард ан равш ан бўладики, А м и р Т ем ур саройида 
б ош қа давлатлар билан д иплом атик алоқалар ўрнатиш ва ривож ­
л ан ти ри ш иш ига гоят катга аҳам ият берилган ва элчиларни кутиб 
о л и ш ва қабул қ и л и ш м ар о си м л ар и а н и қ т а р т и б -и н т и зо м ва 
м уайян б и р қоидалар билан белгиланган.
Ч ет эл ли к элчилар А мир Темур м улклари ҳудудига кириб кели ­
ш и б и л а н о қ й ў л д а ж о й л а ш г а н ш а ҳ а р ва қ и ш л о қ л а р н и н г
ҳ оки м лари ва аҳолиси пеш воз чиқиб, уларни кутиб ол и ш и ва 
м еҳм он м ақ о м и д а қабул қи л и б , с аф ар и и д авом этти ри ш учун 
барча ш ароитларни яратиб бериш и й и р и к давлатда ўрнатилган 
м устаҳкам и н ти зо м б е л ги с и ги н а б ў л м а й , б а л к и А м и р Т ем ур 
д а в л а ти н и н г чет эллар билан д и п л о м ати к ал о қалар н и р и вож лан - 
ти р и ш га с а м и м и й и н ти л ган и д ан ва бу ўлкад а м еҳм ондўстлик 
халққа хос хусусият ва м иллий қадрият б ўлганидан ҳам далолат 
беради.
А м ир Т ем ур сарой и да чет э л л и к эл ч и л ар н и кутиб олиш м аро-
223

---

сим ида асосан а м и р н и н г авлодлари, м ирзалар, неваралари н и н г 
ф аол и ш ти р о к и кўзга таш л ан ади : эл ч и л ар н и кутиб олувчилар 
ҳам, уларни а м и р ҳузурига салом га о л и б келувчи лар ҳам, чет 
эл ҳукм дори нинг м актубини қабул қи л и б ол и б , ам ирга т о п ш и - 
рувчилар ҳам а м и р н и н г яқ и н л а р и - м ирзалар эдилар.
Элчи ол и б келган м актубни то п ш и р и ш м ароси м и ҳам ўзига 
хос тарзда ўтади: неваралардан би ри уни балан д кўтариб А м ир 
Т ем ур ҳузурига б оради ва элчилар ам и рга таъзим қилганларидан 
сўнг мактуб унга топ ш и ри лад и . У хатни ол и б ўзи очади ва ҳозир 
эм ас, ёл ғи з қ о л ган д а ў қ и м о қ ч и э к а н и н и б и л ди рад и . Э лчи л ар 
а м и р г а т а ъ з и м б а ж о к е л т и р га ч ва с а в о л -ж а в о б л а р т у га га ч , 
м и рзал ар уларни ҳукм дор ўлтирган супага ол и б б ори б , у н и н г 
ўнг том он и га ўтқазадилар. А м и р н и н г буй руги билан улар Х итой 
элчисидан ю қори ўтқазилади.
Бу каби д и п л о м а ти к м аросим ларда айтилган ҳар б и р сўз ва 
босилган ҳар бир қадам ўзига хос м аънога эга бўлиб, ш у ўл кан и н г 
м и л л и й қ а д р и я т л а р и , у р ф -о д а т л а р и ва и ч к и ҳ а м д а т а ш қ и
с и ёсати н и н а м о й и ш эти ш учун ф о й д ал ан и л ган . Э л ч и л а р н и н г 
ам ирдан олд ин қар и я қош и га, сўнгра неваралар олдига салом га 
олиб б о ри л и ш и да ҳам м уайян б и р м аъ н о ётади - б и р тараф дан , 
к е к с а л а р г а ҳ у р м а т в а ё ш л а р г а и з з а т б у ў л к а н и н г о д а т и
эк ан л и ги н и н а м о й и ш қилса, и к к и н ч и тараф дан , ёш авлодга - 
к е л а ж а к ҳ у к м д о р л а р и г а ҳ а м м у н о с и б ҳ у р м а т к ў р с а т и ш
л о зи м л и ги , д а в л а т н и н г д а в о м и й л и ги н и э ъ т и р о ф эти ш ва ш у 
б илан бирга д и п л о м а ти я н и н г н о зи к қ о н у н -қ о и д ал ар и н и уларга 
ёш л и ги д ан с и н гд и р и б б о р и ш , ч ет э л л и к л а р б и л ан м улоқотга 
тайёрлаш м ақсадлари назарда тутилган бўлса, аж аб эмас.
А м ир Т ем ур буйруги б и л ан И с п а н и я э л ч и л а р и н и н г Х итой 
элчисидан ю қ ори ўтқази л и ш и м исолида бу д авл атн и н г та ш қ и
сиёсати ёр қ и н иф ода топади. Бу ом ил а м и р Т ем у р н и н г я н ги - 
ян ги давл атл ар б и л ан д и п л о м а т и к ал о қ а л а р ў р н ати ш га катга 
аҳам ият б ерган и н и кўрсатса, Х итой б илан ал о қ ал ар н и н г таран г- 
л и ги н и ҳам н ам ой и ш этар эди. Д ем ак, эл чи л арн и қабул қилиш
м аросим ини давлатлараро алоқаларн и н г характери акс этган ой н а 
деса ҳам бўлади.
XV I-X VIII асрларда ҳам М аркази й О сиё давлатлари н и н г чет 
эллар б илан д и п л о м а ти к м уносабатлари ва эл ч и л и к алоқалари 
тўхтаб қолм ади. М овароуннаҳр ҳукм дорлари м ам лакатда об од он -
224

---

л и к ва о с у д а л и к н и с а қ л а ш , д а в л а т л а р а р о м у н о са б а тл а р д а ги
м уам м оларни ҳам ж иҳатликда б артараф қи л и ш , у ёки бу масалага 
б и р -б и р л а р и н и н г нуқгаи н азари н и ан и к д аб о л и ш , ўз ю ртларида- 
ги аҳволдан хабардор этиш ва дўстлик ри ш тал ари н и мустаҳкам- 
л аш м асалалари н и элчилар воситасида ам алга о ш и р ар эдилар. 
Э лчи л ар орқал и ю борилган м актубларда ота-боболардан мерос 
қолган д ўстл и кн и сакдаш м ам лакат ти н ч л и ги ва аҳол и н и н г ф аро- 
в о н л и ги н и та ъ м и н л о в ч и ва и с л о м н и н г қ у д р а ти н и о ш и р у вч и
ом и л д еб баҳоланар ва б и р -б и р л ар и н и ш унга д аъват этар эдилар.
Бу даврда Бухоро ам ирлари сарой и да ж о р и й булган чет эллик 
э л ч и л а р , ту м ан р а и с л а р и , улус б о ш л и к д а р и н и қабул қ и л и ш
м а р о с и м л а р и н и н г та р т и б -қ о и д а л а р и ҳ а қ и д а ёзм а р и со л а ҳам 
м авж уд бўлган. М аҳм уд б и н Вали а с а р и д а 1 э л ч и л а р н и қабул 
қи л и ш м ар о си м и н и н г тартиби ш ундай тасвирланади: «Э нг аввал 
ш иговул олд и н га чиқади ва ҳукмдорга эл ч и н и ю борган зотнин г 
арзи ва ил ти м ослари н и (совгалари б и л ан ) б аён қилади; кейин 
у б и р неча қадам орқага ч ек и н ад и ва э л ч и н и н г салом л ари н и , 
у н и қа б у л қ и л и ш ( “ к ў р и н и ш ” ) ҳ ақ и д аги и л т и м о с л а р и н и ва 
у н и н г то р т и к д а р и н и етказад и . А гарда э л ч и м аш ҳур ам и р л ар
си раси га ки рса, м ансабдор ш ахслардан и к к и ки ш и (парвоначи, 
тўқсоб а ва ҳ.к.) и к к и тараф дан унга яқи н л аш ад и л ар ва уни ю ксак 
тахт п ояси га ол и б келадилар. “ О ллоҳнинг сояси бўлм иш ҳукмдор- 
н и н г қўли у н и н г саодатм анд ел каси га те к к ан д а ” худди ш ундай 
тарзда э л ч и н и ўраб оладилар ва ў зи н и н г олд и н ги ж ой и га кузатиб 
қўядилар. Ш ундан сўнг ҳукмдор кўрсатма беради - у м аж лиснинг 
ўнг то м о н и гам и ёки чап том он и га ўтирсин. Э лчи кўрсатилган 
ерга ўлтиради ва токи ундан сўрам агунларича ra n бош лам айди.»2
Б и р о қ д авлатлараро м ун осаб атл арн и н г характери , д авр н и н г 
с и ё с и й , и қ т и со д и й , и ж т и м о и й , м зд а н и й о м и л л а р и таъ сирида 
э л ч и л ар н и қабул қи л и ш м ар оси м л ари н и н г қоида ва тартибларига 
я н ги л и к л а р ки р и ти л а боради. Б уни XVI асрда р а в н а қ топган 
Бухоро - Ҳ и н д и с то н д и п л о м а ти к ал оқалари м и сол и д а кўриш
м у м к и н . Б у и к к и д а в л а т ҳ у к м д о р л а р и ў з л а р и н и н г н а с а б и й
илдизлари бирлигидан б и р -б и р л ар и га ҳурмат ва и ш он ч билан
/.