Ўзбек дипломатияси тарихидан

Соловьев С.М. ўзининг “Россия т а р и х и ’’да ёзишича, князь
Беркович-Черкасский ҳарбий экспедициясининг ҳалокати (1717 йил)
муносабати билан Петербургга юборилган Хива хонлигининг расмий элчиси
Аваз Муҳаммад “ўч " олиш мақсадида қамоққа ташлаб ўлдирилади. Қаранг:
С. М. Соловьев. История России с древнейших времен. Книга IX (тома 17-
18). Изд-во соц-экон. литературы. М., 1963. с. 354.
34

---

о и д ҳужжатлар ж ам ланган, мактублар туплам лари мавжуд. Улар 
турли тарихий даврларга мансуб бўлиб, Т уркистон хукмдорлари 
та ш қ и дунё б и л ан ю ритиб келган ал о қалар н и ўзида мужассам 
этган. М асалан, 2278 рақам ли “ М актуботи Т ем урия” тўпламига 
А м ир Темур ва тем урийлар хонадонига тааллукди турли ш аҳзода, 
к и ч и к ҳукмдорларга ю борилган хатлар, уларга берилган жавоблар 
намуналари киритилган бўлиб, улар ўш а давр диплом атия қонун- 
қоидалари, таш қи муносабатлар олдида кўндаланг турган қатор 
муаммоларга ой д и н л и к киритади. 295/XXV II рақам ли “Ҳ ар хил 
м а зм у н д аги х а т л а р ” - “ М ак ту б о ти м у х т а л и ф а ” қ ў л ё зм а с и д а
ж ам ланган мактублар эса 1489-1511 йиллар ичида Абдул Ҳ асан 
ном идан Л аҳордаги ҳинд шоҳига битилган ном аларни ўз ичига 
олган.
X V I-X V II аср л ар га о и д қўл ёзм ал ар, ж ум лад ан , Ў збеки стон
Р есп уб ли к аси Ф а н л а р ак а д е м и я с и Ш а р қ ш у н о с л и к и нститути 
хазинасида сакданаётган қўлёзма тўплам ларга киритилган Бухоро 
ам ири А бдуллахоннинг Ҳ индистон подш оҳи А кбарш оҳга ёзган 
м ак ту б л а р и , А к б а р ш о ҳ н и н г “ А б д уллахон Ў зб е к к а б и р л и к н и
к у ч а й ти р у в ч и м а к т у б ” н о м л и хати , А б у л ф азл А л л о м и й н и н г
“ М акотиби Абулфазл А ллом ий” тўпламидан ж ой олган Абдулазиз 
М уҳаммад Б аҳодирхоннинг Ҳ индистон подш оқлари Ш оҳ Ж аҳон 
ва Ш оҳ А врангзебга ёзганлари ҳамда “А м ир Ҳайдар м актублари” 
каби қўлёзма асарлар ҳам ш улар жумласига киради.
М азкур қўлёзмаларда, асосан, “улуғ аждодлардан мерос қол ган ” 
я к ж и ҳ а т л и к м у н о са б а тл а р и н и д аво м э тт и р и б , ўзаро эл ч и л а р , 
м актублар ва со вғал ар ю бориб туриш истаги, п о д ш о ^ а р н и н г
тахтга ўтириш и ёки турли жангу жадалларда эриш ган ютукдари 
билан қутлов ва табриклаш , б и р -б и р и н и н г аҳволидан хабардор 
бўлиш , ёхуд б и рор м ақсадда кучларни бирлаш тириб тадбир кўриш
каби истаклар иф ода этилади, яъни д и п л о м ати к ал оқаларн и н г 
турли қирралари ёритилади.
Т у р к и сто н с а р зам и н и д а ф а о л и я т кўрсатиб ўтган давл атл ар 
ҳукм дорларининг бизгача етиб келган барча д иплом атик ё зи ш м а­
лари га хос дастлабки нарса ш уки, уларнинг \ам м а с и ю борилган 
эл ёки м ам лакатларнинг улуғлари ва ҳукм фарм оларига нисбатан 
го ят к атта ҳ у рм ат б и л а н б и т и л га н . А сл и д а, э л ч и л а р о р қ а л и
ю борилган бу м актубларни куш ни ёки узо қ давлатлар, уларнинг 
х ал қи ва ҳ у к м д о р и ш а ъ н и га қ а р а т и л га н м а қ то в ҳам д а эзгу
35

---

тилаклардан иборат бир пайғом -ҳуж ж ат ш аклида баҳолаш ҳам 
м ум кин. Ф ақат яхш и л и к ва ўзаро ҳурматни қарор топ ти ри ш га 
қ а р а т и л г а н у ш б у услуб қ а д и м д а н т о р т и б т о с ў н г г и ў зб е к
хонликлари давригача оғиш м ай давом этиб келган. Бунга ю қорида 
эслатилган м актублар мисол бўла олади.
Ушбу д и п л о м ати к услуб том он л ар ўртасидаги қ а р а м а -қ а р ш и - 
л и к л а р ёки ан гл аш и л м о вч и л и к л ар н и м узокаралар йўли билан 
ҳал этиш га, кўпчилик ҳолларда орадаги гина-кудуратларга бар- 
ҳам б ери ш га, ум уман, яхш и м уносабатлар йўлида пайдо бўлган 
турли говларни бартараф этиш га ҳам иш а йўл очиб келган. Ш у ­
н и н г учун ҳам ю рти м и з тарихид аги б арча ҳукм дорлар одатда 
эл ч и л и к алоқаларидаги ана шу анъанага амал қи ли ш га ҳаракат 
қилиб келганлар.
Ш уни ҳам алоҳида таъ кидлаш ж о и зк и , қад и м д ан ўрн аш и б
қолган ва авлоддан-авлодга ўтиб келган эл чи л и к ёзиш м аларидаги 
ушбу тартиб-қоида ҳатго ультиматум тарзида ёзилган мактубларда 
ҳам б узилм аганлигини кўрам из. А на шу тарздаги хатларда ҳам 
ҳукмдорлар рақиб ш он -ш авкати н и туп роқ билан қориш тирувчи, 
уни ерга урувчи ва таҳқирловчи ибораларни иш латиш дан ўзларини 
ти й и б келганлар. М асалан, И б н А рабш оҳ султон Б о я зи д н и н г 
А м и р Т е м у р г а ё зг а н с ў н гги м а к т у б и д а ж уд а кўп н о ж ў я ва 
ҳақоратли иборалар иш латилганлигини айтиб, бундай гап-сўзлар 
Т уркистонлик ҳукмдорларга хос эм аслигини ва улар, жумладан, 
А м и р Т е м у р б у н д а й х а т т и - ҳ а р а к а т л а р д а н ҳ а м и ш а ю қ о р и
ту р и ш л а р и н и алоҳида қайд этад и . Буни ш у б и л ан и сб отл аса 
б ў л а д и к и , А м и р Т е м у р Б о я з и д Й и л д и р и м н и н г э с л а т и л г а н
мактубига гоят б осиқлик ва ўзига хос улугворлик билан жавоб 
қ а й т а р а д и . Ш о м и й н и н г ё з и ш и ч а , с у л то н Б о я з и д н и н г уш бу 
м актубини келтирган элчиларга у “ иш кўрган ўз одам ларидан 
б и ри н и элчи сиф атида қўш иб” , унга куйидаги мазмунда битилган 
ўз хатини зудлик билан етказиш ни бую ради:” ...Б из се н и н г насаб 
ва хонадонинг аҳволини б и л ам и з ва аслу наслингн и танийм из. 
А га р ў з ҳ а д д и н г н и с а қ л а б , ўз қ а д р и н г п а л о с и ў л ч а м и д а н
таш қарига қадам босмасанг, сен и н г учун яхш идир. Я на билгилки, 
сен ф а р а н г л а ш к а р и б илан ғазот ва ж ан г қ и л а ё тга н л и ги н гн и
э ш и т и б , то ҳ о зи ргача с е н и н г д и ё р и н гга дахл қ и л м а д и к ва у 
м ам л ак ат га б и з н и н г н усратл и а с к а р л а р и м и зд а н б и р о р зар а р
36

---

ети ш и н и хоқпамадик... Ҳ озир сен о рти қ чал и к м ақом ига қадам 
қ ў й и б , ўз қад д и н гд ан т а ш қ а р и с ў зл ар н и а й т а я п с а н ... А к лн и
иш латиб, ф и тн аю бало эш игини ўз юзинпга оч м а” 1.
А м ир Т ем ур мактубидан келтирилган ан а ш у ж узъий парчада 
ҳам Т уркистон д и п л ом ати яси д а тар ки б топ ган ёзи ш м ал арга хос 
услуб ў зи н и нам оён этиб турибди.
Э л ч и л и к ёзи ш м ал ар и д а одатда элчи ю б ори ш д ан кўзланган 
м а қ с а д а т р о ф л и ч а б аён э т и л м а га н . У л ар д а ф а қ а т э л ч и н и н г
ю б о р и л а ё т га н л и ги , у н и н г н а с л -н а с а б и ва и с м -ш а р и ф и қай д
э т и л г а н , х о л о с. Б у н д ай қ а р а г а н д а , х атл ар о д а тд а э л ч и н и н г
в а к о л а т и н и т а с д и қ л о в ч и и ш о н ч ё р л и ғ и в а з и ф а с и н и ўтаган 
кўринади. К ўп ч и л и к ҳолларда мактуб охирида “ қолган гапларни 
эл ч и н и н г ўзидан эш и турси з” , д ей и лган ибора қай д этилган. Бу 
н а р с а , б и р и н ч и д а н , у з о қ д а в о м э т г а н с а ф а р в а қ т и д а и к к и
ўртадаги муносабатларга дахлдор масалалар таф силотидан учинчи 
т а р а ф н и н г, баъзан эса рақи б т о м о н н и н г огоҳ бўлиб қолм аслиги 
ҳисобга о л и н и б қўлланган услуб бўлса, и к к и н ч и д а н , ю борилган 
э л ч и н и н г ваколати нақадар ю к сак экан л и ги ва у ўз ҳукм дори 
н о м и д а н ҳар қ а н д ай м уш кул м ас а л а ю за с и д а н м у зо к а р а л а р
ю ритиш га ҳақли эканлигига ҳам и ш ора бўлган.
Ю қорида айтилган ф икр-м ул оҳазал арн и якунлаб, қуйидаги- 
л а р н и таъ кид лаш мумкин:
1. Т урки стон (ўзбек) эл ч и л и к м уносабатлари қад и м и й тарихга 
э га б ўл и б, у бун д ан уч м и н г йил м уқаддам сар ҳ ад л ар и м и зд а 
таш к и л топган д астлабки давл атч и ли к у ю ш м ал ари н и н г тарки б и й
қи см и си ф ати д а вужудга келган;
2. У н и н г н азари й асослари, ўзига хос хусусиятлари ва ам алий 
йўл-йўри ғлари бу зам и н аллом алари асарларида ҳар том он л ам а 
пухта и ш л ан и б , асрлар м обайнида сайқал то п и б келди;
3. Т а р и х и м и зн и н г барча д а в р л а р и д а ту р к и й ҳукм дорл ар ўз 
э л ч и л и к м у н о са б а тл а р и д а бу соҳада т а р к и б то п га н қ а д и м и й
қ о н у н -қ о и д а л а р ва аж додлар панд -н аси ҳатл ари га р и о я этиш га 
ҳаракат қи л и б келганлар.
I. 
Низомиддин Шомий. Зафарнома. ( Форс тилидан ўгирувчи - Юнусхон
Ҳакимжонов. Таржимани қайта ишлаб, нашрга тайёрловчи ва масъул
муҳаррир - Асомиддин Ўринбоев) Т., Узбекистан, 1996. 284-285-бетлар.
37

---