Ўзбек дипломатияси тарихидан

Ҳазрат Абдулазизхоннинг Ҳиндистон подшохи (Аврангзеб)га
ёзган жавоб мактуби1
Б еқ и ёс ҳамд ва муқаддас асос с ан о Э гам га л о й и к д и р к и м , 
“ О ллоҳ” бор эди, у билан бирга ҳеч нарса бўлм аган” (ҳадиси) 
н и н г а в в а л и д а н то - “ б угун м у л к к и м н и к и ” (о я т и ) н и н г
н и ҳ о яси гач а к е н г ўлчанган м а м л а к а т н и н г я н ги л а н и ш и (ҳам) 
б и ргина уникидир. Ф а й з б илан тўла, қу л о қ с о л и ш л и к вожиб, 
“ ғараз” ва ғоядан ҳоли ф ар м о н н и н г унвони “ Бўл деди; бўлди?” 
(ояти) у (тангри) гагина хосдир. Э лчи ва м актублар ю борилиш и 
ун и н г улуғворлиги ва олий м артаба эгасид ан дастурдир. Ҳ идоят 
й ўлини тутувчи яхш и х и сл атл и л ар н и н г тўғри йўлга б ош лаш и 
у н и н г салтанат ва иқбол пеш гоҳидан ҳужжатдир. Н ом дор элчини 
ю бориш билан м иллат ва д и н қон у н -қо и д аси н и мустаҳкам қилди.
М уқад дас с а л а в о т қ у в о н ч и ва б у ю к с а л о м н и н г арм уғон и
(ш у н д а й ) расулга м ан с у б к и , “ О л л о ҳ т а о л о ҳ ам м адан аввал 
м ен и н г нурим ни яр атд и ” (ҳадис) н и н г ибтидоидан то - “ мен 
сингари б ош қа (пайғам бар) бўлм айди” ш ароф ат хотим аликнинг 
охиригача м уборак соат вакг (ҳамда) итоати л ози м эл ч и л и к (ҳам) 
ун и ки д и р: оқибати саодатли туш унча: “ ва л о к и н , расулиллоҳ 
(я ъ н и М уҳам м ад п ай ға м б а р ) - п а й ғ а м б а р л а р н и н г с ў н г г и с и ” 
(ояти ) пайғам барлик муҳри ва сўнгги эл ч и л и к хосдир. “ Ва сўнг 
я қ и н л а ш д и ” қ а д р и н и н г б ал а н д л и ги д ан (та н гр и га ) и к к и қавс 
о р а л и ғ и д а р а ж а с и д а (т у р и ш и д а н ) ё к и ж у д а я қ и н т у р и ш и
дараж асидан оламга “ раҳмат” м артабаси туш ди (ва у мартаба) 
ҳ и д о ят й ў л и н и кўрсатувчи асҳ о б л ар и учун - та н гр и улардан 
қиём ат-қой и м гача рози бўлсин - ҳужжат бўлди.
С ў н г, х и л о ф а т о ф т о б и н и н г м а ш р и қ и , а д о л а т қ у ё ш и н и н г 
м ат л аъ и , м аш ҳур п о д ш о \л а р х у л о с ас и , к о м к о р ш а ҳ р и ё р л а р
сулоласи, ҳ аққон и й , тўғри йўлни м аҳкам тутган, аҳли туғён ва 
аҳли и сён н и ҳалокат қилувчи, ко ф и р л ар га қарш и кураш увчи, 
ём он л ар д уш м ани, ф аридун қувватлик, и скан -д ар асар л и к, ф алак 
қадарлик, осм он сояб он ли к, х ал ой и қп ан оҳ ва ҳақиқат огоҳ ул 
(ж аноб) н и н г ойнага ўхшаш кўнглида (ш у нарса) қарор топсин 
ва н ақ ш л ан си н к и , дўстлик ва о ш н о л и к алоқалари ҳамда б ирлик
/. 
Ушбу ҳужжат Субҳонқулхоннинг Ҳиндистон шоҳига ёзган
мактубидир. Бу ерда ҳаттотлар хатога йўл қўйиб “Абдулазизхон ” деб
кўчирганлар.
289

---

ва ҳамж иҳатлик воситалари - яъ н и д ў стл и кн и н г ж ам и мазмуни 
ва б и р л и к н и н г б ар ч а м а ъ н и л ар и н и ўзида тўп лаган к и л к н и н г
гавҳартизма тасвири бахтиёр ф урсат ва саодатм анд соатда етиб 
келиб, бағоят хуш диллик м анб аи ва бениҳоя кувон чн и н г сабаби 
бўлди; беҳисоб ф атҳлар э ш и ги н и очган қувончга тўла м азм ундор 
ш од ком л и к дарвозалари ва ҳуррам э ш и к л а р и кен г очилди. Ҳа, 
д о и м о ф арм он равол и к орзусида ва (бош қа) м ам лакатларни ф атҳ 
қилиш хаёлида бўлган салтанат тахти н и н г тўрида ўлтирувчилар 
ва адолат б и со ти н и н г м ум тозлари учун қандай ҳам хайрли иш
ф атҳу заф ар (хабари) ни эш и ти ш д а н қ у в о н ч л и р о қ ва қ а н а қ а
ҳам воқ еа м у в а ф ф а қ и я т ва ғал аб ага о и д х аб ар н и б и л и ш д а н
м ўътабарроқ бўлсин. (Ш унга кўра), ш оқл и к н о зи р и н и н г кўнгил 
кўзгуси акдни занг ғуборидан тозалаган ва ж аҳонгирлик асбоби 
ҳар бир иш ю засидан тай ёр қи ли н ган , ҳурсандчилик билан тўлиб- 
тош ган шу кунларда тангри йўлида коф и рл арга там ом ан қарш и 
кураш м оқли кн и н г ҳукми билан О ллоҳ даргоҳида бу ниёзм анд - 
н и н г хоҳиш и ш у н д а й к и , ж ан гу ж адал м ай д о н и д а ва ғазо во т 
ж авлонгоҳида ф ал акн и (ҳам) олувчи ва дун ён и кезувчи сам анд 
отга ж авл он б ер и б , и с л о м н и н г ў тк и р қ и л и ч и н и ва и н ти қ о м
д ен ги зи н и д у ш м ан л ар қ о н и б и л ан к е тм а -к е т бахтиёр қ и л м о қ
зарур. Ўш а бахтсизлик асари ярам ас ш иалар (дили) га илтиж о 
қи л и б , баъзи бузуқ хаёллар п асткаш ф и кр л ар и га йўл берганлиги 
ан и кд ан ган д ан сўнг, м азкур орзу кучайди ва м астаҳкам ланди. 
Х айрлик дилим изда н и м аи к и м арказлаш ган бўлса, (энди) ош кор 
бўлди. Д ўстлик одатида б и р-б и ри га бадаидиш бўлиш м уқаррар 
д у ш м а н л и к д и р . Ш ун д ай бўлгач, а д о л ат д а ст го ҳ ул ж а н о б н и
ҳозиргача у ҳудудга ғазоват қ и л и ш и ш л ари да (сўзлаб) хуш нид 
қи л и н ган и ч а йўқ. (Э н д и эш и ти н г): бу б о ш д а н -о ё қ саодатл и к 
ю риш ни амалга ош и р и ш йўлига к и ри ш и л д и ва ҳаракат қилинди: 
ф авж -ф авж заф ар асарл и к л аш карларн и бузғунчи қизилбош лар 
том он ж ўнатдик (ва) уруш да м ағлубиятга уч райд иган (қ и зи л - 
б ош лар) н и н г ак сар и яти ҳалокат ж ари га қуладилар ва хароба 
хонасида қолдилар.
О ллоҳга ш укурки , б и р м и н г б и р ю зи н ч и , илон й и л и н и н г 
раббиал аввал ой и д а кўп қалъалар ва такрорл аб бўлм айдиган 
ж ойлар, хусусан, Э рон м ам л акати н и н г калиди ва Х уросоннинг 
дарвозаси ҳисобланм иш Б олои М урғоб вилояти босиб олинди 
ҳамда қизи л б ош л арн и н г кўпгина и ш о н ч л и к ном дор ки ш и л ар и -
290

---

дан бўлган, ул м ам л ак атн и н г ҳоким лари асир олиниб, хи лоф от 
пойтахтига келтирилдилар.
У ж ойларда алангаланган қ и р ғи н н и н г кучли ўтидан ва жангу 
ж адал ш и д д ати д ан И р о қ ва Х уросон а \л и қўрқувга ту ш и б , 
сўзлаш д ан қолди ва а с ҳ о б л а р н и н г л а қ а б и н и ўзларига гум баз 
қилдилар ва (буни) ўзларига одоб билдилар. Улар сунний (м аз- 
ҳаби) ҳақиқатига иш он ти ри лд и л ар, уларда (илгари) ш иа н о п о к - 
л и ги д ан б ўл ак од об й ў қ эд и . Ул ўж ар гуруҳнинг м асж и д ва 
ибодатхоналари жума ва ж ам о атн и н г турар ж ойига ҳамда тоат 
ва ибодат м ақом ига айланди. М и н б арл арн и н г э н г баланди ва 
м анш урлар' важҳи бўлм иш “ Тоҳо ва Ё си н ” га бўйсундириш ва 
халиф аи рош идинга бўлган таъзим қайта тикланди ва (“Т оҳо ва 
Ё с и н ” ) н и н г овозаси баланд бўлди.
Б о си б борувч и а с к а р л а р н и н г та ъ қ и б к и р и б б о р и ш и д а н у 
ж ойлардаги нодон каллалар ш ундай таф аккур ва хаёл танглигида, 
м а ҳ б у с л и к ва у л о қ т и р и б т а ш л а н г а н л и к (ҳ о л и ) д а л а р к и м , 
ватанни тарк эти ш д ан ва ўз ж о н и д ан кечиш дан бўлак б о ш қ а 
б ирор муҳим иш қи ли ш га ф урсатлари йўқдир.
(Б айт):
Ҳеч ким ун и н г то қ ат ш укри н и қила олмайди,
М агар б и зн и н г туҳф ам из о ж и зл и к ва мухгожлик бўлса, А м м о 
(бандаларига) инъом л ар берувчи ҳазрат (тангри) н и н г и ноятидан 
И р о қ н и н г д и л к у ш о м а й д о н и н и қ о н тўкувч и ш а м ш и р х ай р 
м а в ж и н и н г булути б и л ан н и ф о қ а х л и н и н г н о п о к вуж удидан 
ю либ таш лам агун ч а роҳат ва о с о й и ш та л и к тахтида б и р лаҳза 
ҳам хотирж ам ликда ўлтирм аслик лози м д и р. О ч и қ р а в ш а н к и , агар 
ш у м ақсадни рўёбга чи қари ш йўлида ўртамизда ўзаро қуввати 
куч ва зуҳр топса ва у бир тўда хасларга нисбатан мажбур этадиган 
оташ алангаланса, (унда) у бахтсиз тоиф адан бўлак ному н и ш о н
қ о л м ай д и , б ал к и у ў л к а н и н г ҳам м а та р а ф и га нур б а р қ уриб 
сочади; сахий м иллат зи ё с и н и н г ва ш ариат қуёш ининг ж и л ол и к 
н ури - т а н г р и (б а н д а л а р и н и ) қ о р о н ғ у л и к ва з и м и с т о н д а н
сакдасин - барча ж а ҳ о н н и н г ҳамм а бўлакларида ярқи рай д и ва 
порлайди. Қуёш ва М уш тарий ҳар бири буржда сам им ий \о л атд а 
б арқарор бўлгач, қандай қи л и б ҳам ш ундай бўлмасин. (У лар) 
м у в о ф и қ л и к ф а л а к и ва ҳ а м ж и ҳ а т л и к о с м о н и д а я қ и н л а ш и ш