Zaxiriddin muxammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti

Oksidlanish qaytarilish reaksiyalarining turlari va ularga doir masalalar.

Oksidlanish qaytarilish reaksiyalarining quyidagi turlari ma'lum.

1. 
   Molekulalararo oksidlanish - qaytarilish reaksiyalari.
   

2. 
   Ichki molekulyar oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari.
   

3. 
   Disproporsiyalanish reaksiyalari.
   

4. 
   Sinproporsiyalanish reaksiyalari.
   

Molekulalaro oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida oksidllanish darajasi o’zgaradigan element atomlari turli moddalar molekulalari tarkibiga kiradi: [22].
Masalan:
Cu + 2H₂SO₄→ CuSO₄+SO₂ + 2H₂O Cu⁰ -2  Cu⁺² 2 1
S⁺⁶ -2 e  S⁺⁴ 2 1
Qaytaruvchi Cu, oksidlovchi S bo’lsa H₂SO₄ tarkibiga kirgan.
CuSO₄+Zn→ZnSO₄+Cu
Zn⁰ -2e → Zn⁺² 2 1
Cu⁺² +2e  Cu⁰ 2 1
Molekulalararo oksidlanish –qaytarilish reaksiyalari.
3H₂+N₂→2NH₃ 4NH₃+5O₂→4NO+6H₂O
2SO₂+O₂ →2SO₃ P₂O₅+3H₂O→2H₃PO₄
4HCI+MnO₂→CI₂+ Mn CI₂+2H₂O
16HCI+2KMnO₄→5CI₂+2MnCI₂+8H₂O+2KCI
3Na₃AsO₃+K₂Cr₂O₇+4H₂SO₄→ 3Na₃AsO₄+Cr₂(SO₄)₃+4H₂O+K₂SO₄
Umuman olganda molekulalararo oksidlanish-qaytarilish reaksiyalariga birikish reaksiyalarini misol qilib aytishimiz mumkin.
Ichki molekular oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari-bunday reaksiyalarda yagona modda tarkibida ham oksidlovchi,ham qaytaruvchi modda bo’lib,reaksiya shu zarrachalar orasida sodir bo’ladi. Masalan: [24].
2KMnO₄→K₂MnO₄+MnO₂+O₂
2KNO₃→2 KNO₂+ O₂
4HNO₃→4NO₂+2H₂O+O₂ Ba(NO₃)₂→2BaO+4NO₂+O₂ (NH₄)₂Cr₂O₇→Cr₂O₃+N₂+4H₂O 2HgO→ 2Hg+O₂
2KClO₃→2KCl+3O₂
Bunday reaksiyalarda elektron amashinish jarayoni bir molekulaning o’zidagi zarrachalar orasida sodir bo’ladi.
Disproporsiyalanish yoki o’z-o’zidan oksidlanish –qaytarilish reaksiyalarida bitta element atomlarining o’zi ham oksidlovchi va ham qaytaruvchi bo’ladi. Molekula tarkibidagi bir xil element atomining oksidlanish darajasi ham ortadi, ham kamayadi. Yani bir element o’zining oraliq oksidlanish darajasidan ikki xil- biri yuqoriroq,ikkinchisi kichikroq oksidlanish darajasi holatiga o’tishi kuzatiladi. Masalan:
2H₂O₂→H₂O+O₂
Vodorod peroksid tarkibidagi kislorod atomi oksidlanish darajasi -1 holatdan nolga qadar ko’tarildi (qaytarildi),ikkinchisida esa, oksidlanish darajasi -2 ga qadar pasaydi (oksidlandi). Bunday reaksiyalarda qatnashadigan moddalardagi elementning oksidlanish darajasi shu elementga xos bo’lgan oksidlanish darajalarning oraliq xolatidan birida bo’lishi kerak.Yana bir necha misollar keltiramiz: [13].
3K₂MnO₄+2H₂O→2KMnO₄+MnO₂+4KOH
3KCIO→2KCI+KCIO₃
3HNO₂→HNO₃+2NO+H₂O
4 Na₂SO₃→3Na₂SO₄+Na₂S
6NaOH+3S→2Na₂S+Na₂SO₃+3H₂O
2KOH+CI₂→KCI+KCIO+H₂O
6KOH+3CI₂→5KCI+KCIO₃+3H₂O
Sinproporsiya reaksiyalari-bitta molekulada bir elementning turli xil oksidlanish darajasidagi atomlari reaksiya natijasida bir xil oksidlanish darajadagi birikmalarga aylanishi sinproporsiya reaksiyalariga xosdir.
Masalan:
NH₄NO₂→N₂+H₂O NH₄NO₃→N₂O+H₂O
Oksidlanish-qaytarilish reaksiya turlariga doir masalalar.

1. 
   KMnO₄+MnSO₄+H₂O→H₂SO₄+K₂SO₄+MnO₂
   

Ushbu reaksiya tenglamasida o’ng tomondagi koeffitsientlar yig’indisini chap tomondagi koeffitsientlar yig’indisiga nisbatini aniqlang. J;8;7

2. 
   X+HNO_3(kons)→Cr(NO₃)₃+NO₂+HCl+H₂O
   

Ushbu oksidlanish-qaytarilish reaksiyasida nitrat kislota bilan tasirlashuvidagi nitrat kislota oldidagi koeffitsientga teng. Agar xlorid va nitrat kislotalarning mol nisbati mos ravishda 1;2 bo’lsa reaksiyaga kirishgan X moddani toping. J;Crcl₂

3. 
   Reaksiya tenglamasidagi barcha koeffitsientlar yig’indisini aniqlang. P_xS_y+62HNO₃+8H₂O→ H₃PO₄+H₂SO₄+62NO J;168
   
4. 
   Turnbul ko’ki hosil bo’lishi reaksiyasining qisqa ionli tenglamasida koeffitsientlar yig’indisi nechaga teng? J;6
   
5. 
   MeSO₄+H₂O→Me+O₂+H₂SO₄
   

Ushbu oksidlanish-qaytarilish reaksiyasida 150 gr 64.4% li MeSO₄ eritmasi
1.5 F tok kuchi bilan elektroliz qilindi,bunda tarkibida 10.85 mol atom tutgan eritma hosil bo’ldi.Katodda ajralgan metall massasini (g) aniqlang. J;39

6. 
   Bertole tuzi (KclO₃) qizdirilganda uning parchalanishi ikki xil yo’nalishda boradi; a) kislorod va kaliy xlorid xosil bo’ladi; b) K clO₄ va kaliy xlorid xosil
   

bo’ladi. 49 gr KclO₃ parchalanishidan 0.3 mol Kcl hosil bo’lgan bo’lsa olingan KClO₄ massasini (g) aniqlang. J;12.45

7. 
   Berilgan reaksiya tenglamasidagi o’ng va chap tomonlarni koeffitsentlar nisbatini toping?
   

KMnO₄→K₂MnO₄+MnO₂+O₂ J; 3;2

8. 
   10.2 gr vodorod peroksidni neytral sharoitda kislorodgacha oksidlash uchun zarur bo’lgan kaliy permanganatning massasini (g) hisoblang. J; 31.6
   
9. 
   Kaliy permanganat parchalanishidan olingan gaz ozonator orqali o’tkazilib kaliy yod eritmasiga shimdirilganda, 100 gr yod ajraldi.Reaksiyada qatnashgan kaliy permanganatning massasini (g) hisoblang. J; 170.