ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

30-TEMA
DENELERDIŃ MASSA ORAYÍ HÁM
ONÍ ANÍQLAW. TEŃSALMAQLÍLÍQ TÚRLERI
Tómendegishe tájiriybe ótkereyik. Kartonnan qırqılǵan qaǵaz 
alıp, onıń qálegen noqatınan iyne járdeminde jip ótkereyik. 
Jiptiń ekinshi ushın shtativke baylayıq. Bunda qaǵaz 48-súwrette 
kórsetilgen halatta qaladı. Onı óz kósheri átirapında biraz burıp, jiberip 
qalınsa, jáne dáslepki halatına qaytadı. Endi qaǵazdıń ortasınan jipti 
ótkerip jáne shtativke baylayıq (49-súwret). Bul halatta qaǵazdı qansha 
aylandırıp qoysaq ta, qoyılǵan halında ózgerissiz qalǵanlıǵın kóremiz. 
Usı halatta tabılǵan noqatqa 
deneniń massa orayı
delinedi. Deneniń 
bul noqatında tap barlıq massa toplanǵan sıyaqlı boladı.
48-súwret. 
49-súwret.

---

85
Usıǵan uqsas tájiriybeler járdeminde anıqlanıwı boyınsha hár 
túrli geometriyalıq kóriniske iye bolǵan denelerdiń massa orayları 
tómendegishe boladı eken:
Bir tekli denelerdiń
(mısalı, 
shar, sfera, sheńber
hám t.b.) 
massa 
orayları olardıń geometriyalıq orayları menen betpe­bet túsedi. 
(50-súwret).
Sheńber 
Tórtmúyeshlik Parallelogramm 
Saqıyna 
Kub
50-súwret.
51-súwret.
Eger deneler qálegen tegis kóriniske iye 
bolsa, onıń massa orayın eki noqatınan ildiriw 
usılı menen anıqlaw múmkin. Bunda massa 
orayı 
A
hám 
B
noqatlardan ótken vertikal 
sızıqlar kesisken noqatta boladı (51-súwret).
Deneler massa orayınan ótken kósherge 
ildirip qoyılatuǵın bolsa, ol teńsalmaqlılıqta 
uzaq múddet dawamında qaladı. Eger dene 
teńsalmaqlılıqta bolsa, oǵan tásir etetuǵın barlıq kúshlerdiń qosındısı 
nolge teń boladı.
Dene teńsalmaqlılıq halatınan shetke shıǵarılǵanda, onı dáslepki