Zarralar fizikasi

d l
=
—j u l d x .
(6.4.2)
221

---

Agar muhit bir jinsli bo4 Isa, // doimiybo4ladi. (6.4.2) ifodani integrallab 
yoza olamiz:
<б.4лз
Bu yerda 
I0 -
boshlang4ich intensivlik, 
I - x
qalinlikdagi muhitdan 
o4tgandan so4nggi intensivlik, 
j u -
yutilish yoki kuchsizlanish koeffitsienti.
(6.4.3) ifodadagi daraja mx - oMchamsiz bo4lib, gamma kvantlar oqimi 
muhit qatlamlaridan o4ta borib intensivliklari eksponensial kamayib boradi. 
Muhit qalinligini turlicha ifodalash mumkin, shungako4ra, // ham turlicha 
ataladi. 
ju
s m 1 uzunlik birligigato4g4rikelsa--chiziqli, 
p
zichlik birligiga 
to4g4ri kelsa// /r (sm2/g) massaviy yutilish koeffitsienti deyiladi.
/ л А
Ц A
1
Har bir atomga 
(sm2atom_1) va 
~
(sm2 elektron-1) mos
keluvchi atom va elektron yutilish (kuchsizlanish) koeffitsientlar ham 
ishlatiladi.
Yutilish koeffitsienti gamma-kvantlarning muhit bilan ta’sirini to 4la 
xarakterlaydi, chunki u ko4rilayotgan jarayonning to4la kesimi bilan 
bog4langan bo4ladi. Gamma-nurlarning yutilishi asosan fotoeffekt, 
kompton effekt va elektron-pozitron juftini hosil qilishlik bilan bo4ladi. 
Fotoeffekt bilan kompton effekti gamma-nurlarning atom elektronlari bilan 
to4qnashishida yuz bersa, elektron-pozitron jufti gamma-kvantning atom 
yadrosi bilan ta’sirida ro4y beradi va yuqori energiyalarda bu jarayon kesimi 
ortadi.
6.4.1. Fotoeffekt
Gamma-kvantlar muhit atomlaridagi bog4langan elektronlar bilan 
ta’sirlashganda unga o4zining hamma energiyasini berib yutilishi va 
elektronni urib chiqarsa, bu jarayonga fotoeffekt deb ataladi. Erkin 
elektronlarda fotoeffekt hodisasi yuz berishi mumkin emas, chunki bu 
holda energiya va impuls saqlanish qonunlari bajarilmaydi.
Haqiqatan ham, fotoeffekt erkin elektronlarda bo'lishi uchun foton va 
elektronlar energiya va impulslari o 4zaro teng bo4lishi kerak:
222

---

/
\
(6.4.4)
*
(6.4.5)
(6.4.4) va (6.4.5) ifodalardan:
Bu tenglama P ning P = 0; P = 1 qiymatlarida o‘rinli bocladi. P =
0 da E = T = 0 boMadi. b = 1 da esa massasi m 1 0 zarra uchun В = 1
g 
e 
. 
г
ga erishish mumkin emas, demak ma’noga ega emas, fotoeffekt hodisasi 
kuzatilmaydi.
Shunday qilib, fotoeffekt boMishi uchun elektron atomda bogMangan 
boMishi, foton energiyasining bir qismi elektronga berilishi lozim. Bu 
berilgan energiyaning bir qismi elektronning atom bilan bogManish 
energiyasini uzishga va qolgan qismi uning kinetik energiyasi sifatida 
namoyon boMadi:
Bu yerda Ey - gamma-kvant energiyasi, I - elektronning f qobiqdagi 
bogManish energiyasini k o ‘rsatuvchi ionizatsiya potensiali. T. -
fotoelektronning kinetik energiyasi. Fotoeffekt hosil boMishi uchun 
gamma-kvant energiyasi elektronning atomdagi bogManish energiyasidan 
katta boMishi kerak: E y> Г. Ko'rinib turibdiki, E y < L boMsa, gamma- 
kvant К qobiqdagi elektronni urib chiqara olmaydi. U holda fotoeffekt L, 
M va boshqa qobiqdagi elektronlarda E y< IL boMsa, M, N qobiqdagi 
elektronlardagina yuz berishi mumkin.
Fotoeffekt jarayoni ichki