|
S" =
dss
Z° =
uds
Z+ =
uus
1385
MeV
S “ =
dss
S ° =
uss
1530
MeV
Q - sss
1672
MeV
Kvarklar yarim spinli fermionlardan iborat boMgani uchun ular Fermi-
262
Dirak statistikasiga bo‘ysunadi. Lekin, ba’zi barionlar, masalan, W -giperon
uchta bir xil spin yo‘nalishiga ega bo‘lgan
s
kvarklardan tashkil topgan deb
tushunfirishga lo‘g‘ri keldi. Bu esa Pauli prinsipiga to‘g‘ri kelmaydi. Bu
qarama-qarshilikni bartaraf etish uchun turli mulohazalar o‘rtagatashlandi.
M.I.Xan, Y.Nambu (ikkalasi ham AQSh dan), A.Tavxelidze (sobiq SSSR),
Y.Miyamoto (Yaponiya) lar har bir kvark qo‘shimcha kvant songa, ya’ni
uchta rangga ega boMishi kerak deb, bu muammoni hal etdilar. Ranglar
qizil, yashil va ko‘k, antikvarklar esa «antiqizil» «havo rang, «antiyashil»
- to ‘q qizil, «antiko‘k» - sariq tuslangan deb hisoblanadi. Rang
tushunchasining kiritilishi kvarklar sonini uch marta ko‘paytiradi
E ndi zarralar quyidagicha tuziladi. Barionlar turli rangli u ch ta
kvarklardan,' mezonlar biror rangli kvark va antirangli antikvarklardan
tashkil topadi. Masalan, Q"-giperon endi ranglari qizil R (red), yashil G
(green) va ko‘k В (blue) boMgan uch j-kvarkdan tuziladi. Mezonlar kvark
va antikvarklardan tuziladi, lekin ularning rangi oldin qizil-antiqizil, so‘ng
yashil-antiyashil va ko‘k-antiko‘k rangga almashinadi (7.3-rasm).
1974-yida AQSh ning Brukxeyven tezlatgichida Be-nishonini protonlar
bilan bombardimon qilishda va Stenfordda elektron-pozitronlaming
qarama-qarshi oqimida massasi 3,096 GeV 7/i|/ zarra kashf etildi. Bu
zarra yashash vaqti katta - holat kengligi 60 keV, odatda bu kenglik 10 —
70 MeV lar boMishi kerak edi. Bu yana qandaydir bir kvant soni bilan
man etilgan boMishi kerak. Bu holatni tushuntirish uchun to ‘rtinchi
7.3-rasm.
263
maftunkor kvark (inglizcha charm-maftun) soni kiritildi. / / 1|/ -mezon (ss)-
kvarklardan tashkil topgan. Keyinchalik ko‘plab maftunkor va pinhoniy
maftunkor zarralar topildi.
Masalan:
D+- c J
D°~c]j
F*-sc
D~-d
D°-u
F -s
1869
MeV
1865
MeV
2021
MeV
1977-yilda L.Liderm an rahbarligida B ataviyada Ferm i nom li
laboratoriyada o‘ta ogMr massasi 9,4 GeV va 10,0 GeV ga teng kichik
holat kengligiga (~ 0,04 MeV) ega boclgan epsilon fZ-mezonni kashf etdi.
Bu xil zarralami beshinchi
b
(beanty-go'zal, chiroyli) kvarkni kiritish bilan
tushuntirildi. Mavjud kvarklardan zaryadi +2/3 boMgan yuqori, zaryadi —
1/3 boMgan pastki kvarklar bor, zaryadlar simmetrikligiga kocra, oltinchi
kvark ham boMishi kerak. Albatta bu kvark yuqori kvark, ya’ni zaiyadi
+2/3 boMishi lozim. Bu kvarkni
t
(truth-haqqoniy) kvark deb nom berildi.
Adronlar parchalanishida kvark sonlari kuchli va elektrom agnit
ta’sirlashuvlarda saqlanadi, kuchsiz ta ’sirlashuvda buzilishi mumkin.
Adronlar elektr zaiyadi barcha kvant sonlari bilan quyidagicha ifodalanadi:
m
B + S + C + b
+
------- 2--------•
(7.7.1)
Rang tushunchasi kiritilgach, kvarklar xili ularning xushbo‘yligi deb
atala boshlandi, ya’ni kvarklar w,
d
va
s
xushbo‘ylikka ega deyiladi. Har
xil xushbo‘ylikli kvarklar massalar bo‘yicha bir-biridan farqlanadi, lekin
rangli bir xil xushbo‘ylikka ega boMgan kvarklar bir-biridan faqat rangi
bilan farqlanadi. Kvark nazariyasiga rang tushunchasi kvark statikasi
muammosini hal qilish uchun kiritilgan edi. Kvarklami adronlar ichida
bir-biri bilan bogMab, ushlab turuvchi kuch shu rang tufayli yuzaga keladi
deb qaraladi.
Kvarklar o‘zaro massasiz, spini 1 ga teng boMgan glyuonlar (glue —
inglizcha yelim) bilan ta’sirlashadi. Kvarklarning glyuonlar almashinuvida
kvarklaming rangi o‘zgaradi, turi esa o‘zgarmaydi, qolgan kvant sonlari
saqlanadi. Masalan, w-kvark glyuon berib yoki glyuon olib, w-kvarkning
boshqa rangida namoyon boMadi. Glyuonlar kvarksiz ham o ‘zaro
264
ta’sirlashishi mumkin. Lekin elektromagnit maydon fotonlari bunday
xususiyatga ega emas.
Glyuonlar soni 8 ta hisoblanadi. Har bir glyuon rang va antirangga ega
boclsa, 3 ta rang va antirangdan 9 ta kombinatsiya tuzish mumkin:
R R R G RB
GR GG GB
BR BG BB
B unda h a r qanday kom binatsiya g lyuo nga m os k eladi. Bu
kombinatsiyada diagonal bo‘yicha joylashganlarigina RR, GG, BB lar oq
rang bir-birlariga almashganda rangini o‘zgartirmaydi, bulardan ikkita
kombinatsiya tuzish mumkin, qolganlari oltita rangga ega. Shunday qilib,
jami 8 ta bo'ladi.
Kvark nazariyasiga ko‘ra, kvark atroflda hosil boMgan rang zaryadi
kvarkdan uzoqlashganda o‘zgarmasligi, balki ortishi lozim. Buning
natijasida kvarklar orasidagi masofaning ortishi bilan ularning o‘zaro
ta’sir energiyasi ortib ketadi. Kvarklar adron ichida, bir-biriga judayaqin
joylashganligi uchun ular orasidagi oczaro ta’sir kam va kvarklar zarra
ichida o'zlarini erkin zarralar kabi tutadi. Kvarklar orasidagi masofaning
ortishi bilan sistemaning rang zaryadi ortib ketib, ular orasidagi ta’sir
energiya ham ortadi. Shuning uchun kvarklarni markazda erkinlikda,
periferiyda esa «qullikda, asirlikda» deyishlik mumkin. Balki kvarklarni
erkin holatda kuzatilmasligi ham mana shundan boMsa kerak. Adronlar
ichida kvarklarning o ‘zaro kuchli bogMangan bo'lishi uchun masofa
ortishi bilan kvark rangi zaryadining cheksiz ortishi zarur emas. Rang
zaryadining ortishi energiyaning yangi kvark va antikvark jufti hosil
boMishiga yetarli boMgan qiymatiga qadar ortishi darajasida o‘zgarishiga
sabab bo* Isa, yetarli bo‘lishi mumkin. Rang zaryadi shu qiymatga
erishganda yangi kvark-antikvark jufti hosil boMadi. Adron ichida tez
elektron urib chiqargan kvark o‘mini yangi hosil boMgan kvark egallaydi.
Urib chiqarilgan kvark esa yangi hosil bo'lgan antikvark bilan qo‘shilib
mezonni hosil qiladi (7.4-rasm).
265
Download Do'stlaringiz bilan baham: |
