§
S
щ
+
+
Ц
m
+
+
i
+
I
Я»
4)
0\
Ю
ON
°
40
H
/•—
N
'
—
g
8
§
3 ^
t-i i-• ^ i 4D C4! VO CS + № + »
w w ON
w w ч-/ w +
W 0
u
a
a
ON j .
a о
s о
^ о
^ +
ЖШ1Ж.+
4)
+ + ^"» ^> + + + + • + ■ +
Ч ч. 94
Ч +ц ч. W ь«Г \
t<
*W
CS
С-Д
CN
Ql $4 I
n
b b b
b
b
b
b
E-ч
I I
1
1
1
I I I
1
rs
СЧ
CS
JS
CO
I I
1
1
1
I I I
1
t i t
+
7
+
7
§
l о
о
+
+
o o +
7
i i i
i
i
i
t
Щ
1 *+
7
О
О
+ i о
о
i i i
i
i
i
i
«5
I I
1
1
1
I I I
1
J H H I
СЯ
о о
о
о
о
7 + 7
+
I I I
+
7
о
о
0
‘r
ta
ch
a
y
as
h
as
h
da
vr
i
(s
)
Ш
р 1 й 1 й 1
\ М $ Щ
сЗ I
I
I
|
1 I
Щ Щ
РЗ 1
1
1
I
1 1 «
«
о
b
,o
И
И
Ш
Й
Я
Д
Я
40 \D
Г"
M
CS
о-
=«
CS CS О
У
^
^
M
as
sa
si
(M
eV
)
0
0
0
0
0
0
,5
11
0
,5
1
1
1
0
6
10
6
14
0
14
0
13
5
4
9
4
4
9
4
4
9
8
4
9
8
B
el
-
g
is
i
N. >.*
а»4,
'*> %» Ч.
Ч.
te
'&
%
U
k
*<
Ц
Z
ar
ra
ni
ng
n
o
m
i
F
o
to
n
E
le
kt
ro
n
n
ey
t-
ri
n
o
si
E
le
kt
ro
n
an
ti
-
n
ey
tr
in
o
si
M
yu
on
n
ey
tr
i-
n
o
si
M
yu
on
an
ti
n
ey
-
tr
in
o
si
E
le
k
tr
o
n
P
o
zi
tr
o
n
M
yu
on
(m
y
u
-
m
ez
o
n
)
M
us
ba
t
m
y
u
o
n
M
us
ba
t
p
io
n
M
an
fi
y
p
io
n
N
ey
tr
al
p
io
n
M
us
ba
t
k
aon
M
an
fi
y
k
ao
n
N
ey
tr
al
k
ao
n
N
ey
tr
al
an
ti-
k
ao
n
b
i°!
I B
—it s
tn
v>
vor-оо
o\ о и
n
*2
2
J2
Z
ar
ra
la
r
g
u
-
ru
h
i
F
o
to
n
L
ep
to
n
lar
M
ez
o
n
la
r
255
Г— со
СЧ
т-1
а
8
а>
а
в
ш
+
и-
щ
+
%
* С:
ЩЯ
СЧ СП
Tf
Ж
O
n
ir>
I I
+ +
ft. fft.
«п in V)
»Cl
сч
W со 4J со
'w»‘m
1
%
с
о
+
+ + +
ft, с «ft, >е ft.
/—
ч
ОО СЧ
ш
0? Г"Н
г-*
W
© +
>ч
ц И
+
+
+ +
+
с tft. гк
‘■ч
+
с
и
+
le
CJ
сч сч сч сч
CJ
О О ON о +
i
I
I
!
I
I I I I
+ I +
+ I о о о
1Г
«
\ъ
j 1“Н
I со
(N N VO so
^
оо оо оС оС *•*
со со со со ч—
<
O
n
O
n
O
n
O
n
*“*
d
о
о g
с м О
Q .& Ь
я .9
H
00
«3
Iq
Щ
Q
О «в О
■
*3 52 £ Я й ««
bo
Босо ьо
— 'О
о ^
о !£>
«о
v> .
и
*s ь*
+ +
+
+ + +
ш
11
1*1
CJ
со
СЧ
со
Г»
$4
pH 1"Н о
о
со
+
2 2
ь ь
о
1
о
о
ь>
о
Ь>
’t
*Г
о
Ь
О
Ь
о о
о
ь>
о
ь>
О
ь>
О
ь>
Н 1—
1
тН
гН
г—Ч
Щ
Ь
1*Ц
Ь h>
.щ
гН
м
тН
V» V»
*п
00
оо
»п
1Г)
т-Ч 1-Н
Г'
г*
со
СО
СЧ сч
сч
о
о
V
V
*Н сч
СО со
т-Ч т“Н
vo
ON
ON
СЧ >п >п
Г-Н гн
СЧ СЧ
ч-i
00
00
Оч
ON ON ON -—
( 1—
4
СЧ
СЧ
т—
с
lH
г-Ч т-Ч т-н
г-Ч СО со
со
со
VO 40
т-н
г-Ч
гН
»“Н
1*“4
г-н г“Ч
гН
г-н
»—
1 Т
“Н
Ш
Ш Ш Ш
5о<, 5ЬО 5Ь<
я
о
■
н
cl и
ьо Си
ё *ЕЬ
00 ON О
1
-с СЧ
>1 И N N N
СО
сч
4fr
СЧ
«п
сч
ю
сч
г^
сч
00
сч
O
n
сч
О 1-с
со со
сч
со
r t
со
Adronlar.
256
ko‘rsatadi. Zarra zaryad multipleti
i
ta zarradan tashkil topgan bo4Isa, uning
izotopik spini quyidagicha aniqlanadi:
T = 0 -
1)
2
Agar
T
= 0 boMsa, i = 1 singlet, masalan д 0 — giperon;
T = 1/2 bo'lsa, i = 2 dublet, masalan proton, neytron;
T = 1 boMsa, i = 3 triplet, masalan я**,
7Г°
mezon.
Kuchli o6zaro ta’sirda bir zaryad multipletiga kiruvchi va o‘zlarini bitta
zarra kabi tutuvchi zarralar elektromagnit oczaro ta’sir ostida massalari
va zaryadlari bilan farqlanuvchi zarralarga aylanadi. Ma’lumki, uchta
n
-
mezon
?r+,
л'0,
bir-biridan faqat zaryadlari bilan farq qiladi.
n
-
mezonning izospini
T —
1, izospin proyeksiyalari esa Tz gg +1, 0, -1 ga
teng. Elementar zarralarning elektr zaryadi, izospin proyeksiyasi va barion
zaryadi oczaro quyidagicha bog‘langan:
(? A l )
Izotopik spinning saqlanish qonuni izotopik fazodagi almashtirishlarga
nisbatan kuchli oczaro ta’sirning simmetriyasi (invariantligi) bilan bog^iq.
Kuchli oczaro ta’sirdan boshqa hamma oczaro ta’sirlar bu simmetriyaga
ega emas, ya’ni ularda izotopik spinning saqlanish qonuni buziladi. Kuchli
oczaro ta’sirga nisbatan izospin va uning proyeksiyasi yaxshi saqlanuvchi
kvant sonlari bo6Isa, elektromagnit oczaro ta’sirga nisbatan esa faqat uning
proyeksiyasi saqlanadi yaxshi kvant soni boMadi.
Murakkab sistemaning to‘la izotopik spini shu sistemaning tarkibiga
kiruvchi zarralar izotopik spinlarining vektor yig'indisiga teng. Izotopik
spinning vektor yig‘indisi oddiy spinning vektor yig‘indisi kabi
hisoblanadi. Masalan, nuklon-pion sistemasining izotopik spini 1/2 ga va
3/2 ga teng. Chunki nuklon uchun T = 1/2, pionniki T = 1, ularning
vektor yig‘indisi 1/2 yoki 3/2 bo‘ladi.
8. G ‘alatilik. 1951-yilda ajoyib xususiyatga ega boMgan zarralar kashf
etildi. Bu zarralarni boshqa odatdagi zarralardan farqlash uchun
(S)
g‘alatilik kvant soni kiritildi. Bu zarralar g‘alatiligi shundaki, ular kuchli
o‘zaro ta’sir orqali yuz beruvchi jarayonlarga xos vaqtlarda (~ 10"23s) hosil
bo‘ladi, lekin hosil boMgan zarralar nisbatan katta yashash vaqtiga ega
257
(10”8-10_10s). Reaksiyada energetik jihatdan mumkin boMsada, yolgMz
g‘alati zarra tugMlmaydi, g‘alatilikka ega boMgan zarralar bilan birgalikda
vujudga keladi. Masalan:
p + p ^ p
+
4
Ж*-»
я~ + p - >
A° #
Я Р
va h.k.
G‘alati zarralar uchun g‘alatilik noldan farqlibo‘lib,S = ±1, ± 2, 4 1
bo‘ladi. G‘alatilik quyidagi formula bilan hisoblanadi:
Barion va g'alatilik zaryadlar yig‘indisini giperzaryad deb ataladi» Y
= В + §» shifting iA u n (7.4,2) щ quyidagicha yoMolamiz;
G ‘alatilikning saqlanish qonuni kuchli va elektrom agnit o ‘zaro
kattalik, ya’ni murakkab sistemaning g‘alatiligi uni tashkil etuvchilari
g‘alatiliklarining arifmetik yig‘indisiga teng.
7.5-§. EIem entar zarra la m i sistemaga solishga urinishlar
E lem entar zarralar m assalariga qarab kuchsiz o‘zaro ta ’sirda
qatnashadigan leptonlarga, kuchli o ‘zaro ta ’sir bilan yuz beradigan
jarayonlarda qatnashuvchi adronlarga bo'linishini ko‘rdik. Fotonlar
elektromagnit ta’sirni tashuvchi zarra bo‘lib, u atohida sinfni tashkil etadi.
Leptonlar haqiqiy elementar zarralami tashkil etsa kerak, Leptonlar
e,
/ / , г va ulaming neytrinolari va antizarralari frammasi 12 ta. Leptonlar
yo absolyut barqaror yoki yadroviy rtlasshtablarda juda katta yashash
vaqtiga ega. Leptonlar nuqtaviy obyektlaiflir, ya’s i yuqori energiyalarda
ham ichki tuzilishga ega emasligi aniqlangan. Shuning uchun ham leptonlar
haqiqiy elementar bo‘Isa kerak. Shufikrlar fotonlarga ham taalluqlidir.
Adronlar soni juda ko‘p, ko'pchiligi rezonanslardan iborat bo‘lib, juda
qisqa yashash vaqtiga ega. Ular elektromagnit strukturaga ega ekanligi
tajribalarda aniqlangan.
Yuqori energiyali elektronlarning protonlarda sochilishini o‘rganish
q = T: l
B + S
2
:
(7.4.2)
(7-4.3)
ta’sirlardao'rinli bo‘lib, kuchsiz o‘zaro ta’sirda buziladi. G‘alatilik additiv
258
protonlarning ichida qandaydir diskret tashkil etuvchi markazlar mavjud
ekanligini ko‘rsatdi. Protonning tarkibiga kiruvchi bu nuqtaviy zarralami
R.Feynman p arto n la r deb atadi. Parton — inglizcha so6z bo4lib, ЬоЧак,
qism degan ma’noni anglatadi. Parton nazariyasi boshqa leptonlarning
protonlarda sochilishi, protonlarning protonlarda sochilishida ham
tasdiqlandi.
K varklar nazariyasi yaratilgach, partonlar kvark, antikvark va
glyuonlardan tashkil topgan degan fikr aytildi. Shunday qilib, elementar
zarralami kvarklardan tashkil topgan degan kvarklar nazariyasi yaratildi.
7.6-§. Elementar zarralar izomultiplet va supermultipletlari haqida
M.Gell-Mann va K.Nishidjimalar adronlami izomultiplet deb ataluvchi
sistema asosida guruhlash mumkinligini kocrsatdi. Bu sxemada asosan
bir xil spin, ju ftlik va barion zaryadli adronlar alohida-alohida
izomultipletlarga birlashadi. Ularning massalari ham taxminan bir xil, lekin
izomultiplet zarralari izospin proyeksiyasi Tz bilan farqlanadi.
7.1-rasmda barion zaryadli В = 1, spin va juftligi lp = l/2+ boMgan
nuklonlar va giperonlar izomultipletligi keltirilgan.
7.1-rasm
Bu izomultiplet o‘sha vaqtdanoma’lum boMgan
K ,T ,° ,
S 0 giperonlar
mavjudligini bashorat qildi va keyinchalik bu zarralar tajribada topildi.
1961 -yilda M.Gell-Mann va Yu.Neeman unitar simmetriya deb nom olgan
259
zarralam i guruhlarga birlashtirish m um kinligini aniqladi. U nitar
simmetriya sxemasi asosida mezonlar bir yoki sakkizta zarralardan iborat
oilani, adronlar esa bir sakkiz yoki o‘nta zarralardan iborat oilalami tashkil
etadi (7.2-rasm). Izospin va giperzaryad Y = В + S kvant sonlarining
olish mumkin bo‘lgan qiymatlari har bir oila uchun ma’lum kvant sonlar
panjarasini hosil qiladi.
Spin I - 1/2
S(
m
1
i
A
m
Download Do'stlaringiz bilan baham: |