Zamonaviy ta‟lim tizimini rivojlantirish va unga qaratilgan kreativ g„oyalar, takliflar va yechimlar

 َّوَّطَي ٌَْأ ِّْيَهَع َحاَُُج َلََف َرًََتْعا ِوَأ َتْيَبْنا َّجَح ًٍََْف ِ َّاللَّ ِرِئاَعَش ٍِْي َة َو ْرًَْنا َو اَفَّصنا ٌَِّإ
 َف
―Safo va Marva (tepaliklari) Allohga ibodat qilish belgilaridandir. Bas, kim Haj yoki 
Umra qilganida u ikkisini tavof etsa, unga gunoh yo‗qdir‖
110
oyatini dalil qilib, ikki tog‗ 
ziyorati farz emasligini aytadi. Chunki, bu yerda gunoh yo‗q deyilishi bu amalning farz 
emasligini bildiradi
111
. Hanafiy mazhabida ham Safo va Marva oralig‗ida sa‘y qilishlik fazr 
amal deb emas balki vojib amal
112
deb qaraladi. 
Haj haqida nozil qilingan Baqara surasining 196-oyatida: 
 َِّ ِلِل َة َرًُْعْنا َو َّجَحْنا اوًُِّتَأ َو
―Haj va umrani Alloh uchun tamomlanglar‖, – deyiladi. Abul Barakot an-Nasafiy 
tafsiriga ko‗ra, hanafiy mazhabiga muvofiq haj va umra uchun ehrom bog‗lagan kishi uni 
ohiriga yetkazib qo‗yish shart ekanligini ta‘kidlaydi. Ammo imom Shofiiy esa, bu oyat faqat 
hajga taalluqli ekani, umrani oxiriga yetkazish shart emasligiga dalil ekanligini aytadi. Va 
yana oyatning davomida hanafiy mazhabiga binoan, kasalligi bo‗lsa, yo‗lga qodir bo‗lmasa, 
dushman xavfi, haj qilishga har qanday to‗suvchi omillar kabi sabablar hajga borishdan 
to‗suvchi amallar ekani ta‘kidlangan. Chunki ―Agar (haj qilishdan) to‗siq bo‗lsa, (mol, qo‗y 
kabi) oson bo‗lgan hadyani (berishingiz kerak)‖
113
oyatida to‗siqning qanday ekanligi tayin 
emas. Shuning uchun hanafiylik mazhabida kasallik, ojizlik va dushman xavfi, haj amalini 
ado etishga to‗siq bo‗luvchi omillardan hisoblangan. Bunday holatda ziyoratchi keyingi 
yilda hajni ado qiladi. Shofiiy mazhabida esa, to‗siqdan murod faqatgina dushman xavfigina 
tushuniladi xolos
114
. Mana bunday holatlarda haj qilishdan to‗silgan kishilar qurbonlik 
qilishlari shart bo‗ladi. Qurbonlikdan murod hadyadir ya‘ni qo‗y, echki, mol kabilar 
so‗yiladigan maxsus joyga, ya‘ni Haramda so‗yiladi. Haramga bormasdan oldin ular soch 
oldirishlari mumkin emas. Hajga borolmagan kishi qo‗y so‗yilishidan oldin hojilar kabi 
sochini oldirmay turadi va qo‗y so‗yilgach, u ehromdan chiqqan hisoblanadi. Shofiiylik 
mazhabida Haramdan boshqa joyda ham hadyani so‗yish mumkin deb hisoblaydi
115
. 
Abul Barakot an- Nasafiy Baqara surasi 173-oyat: 
107
Abul Barakot an-Nasafiy. Madorik at-Tanzil va haqoiq at-ta’vil. – Bayrut: Hayyatul-irosa, 1988. J. I. – B . 140. 
108
Buxoriy rivoyati. 
109
Safo va Marva oralig ‘ida yetti marta ziyorat qilish. 
110
Abdulaziz Mansur. Qur’oni karim. – T.: Sano-standart 2019. Baqara surasi 158-oyat. 
111
Abul Barakot an-Nasafiy. Madorik at-Tanzil va haqoiq at-ta’vil. – Bayrut: Hayyatul-irosa, 1988. J. I. – B. 140-146. 
112
Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. Kifoya. J. II. – T.: – SHARQ nashriyoti, 2011. – Б. 189 
113
Abdulaziz Mansur. Qur’oni karim. – T.: Sano-standart 2019. Baqara surasi 173-oyat 
114
Abul Barakot an-Nasafiy. Madorik at-Tanzil va haqoiq at-ta’vil. – Bayrut: Hayyatul-irosa, 1988. – B. 167-169. 
115
O‘sha asar. J.I. – B. 169. 

---