Zamonaviy ta‟lim tizimini rivojlantirish va unga qaratilgan kreativ g„oyalar, takliflar va yechimlar

“ZAMONAVIY TA‟LIM TIZIMINI RIVOJLANTIRISH VA UNGA QARATILGAN KREATIV G„OYALAR, 
TAKLIFLAR VA YECHIMLAR” MAVZUSIDAGI 37-SONLI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ON-LINE 
KONFERENSIYASI 
www
.
bestpublication.
uz
672 
Shuni ham aytib o‗tish joizki, an-Nasafiy davrida mo‗taziliy, qadariy, jabariy, 
qarmatiy kabi turli botil oqim vakillarining qarashlari tus olgan bo‗lsa kerakki, olim tafsirda 
ularga ko‗p bora ilmiy raddiyalar bergan. Va ularning g‗oyalariga qarshi turganlar. 
Tarixlarda qayd etilganidek mo‗g‗ullar davrida ilm-ma‘rifat va ilmiy tafakkurning 
yo‗qolishi barobarida odamlarni birlashtiradigan yagona g‗oya hamda mafkura ham yo‗q 
bo‗lib borgan. Bu holatdan turli oqim va toifa vakillari o‗z aqidalarini yoyish uchun ustalik 
bilan foydalanmoqchi bo‗lganlar. Biroq an-Nasafiy va u kabi olimlar an‘anaviy islom 
tarafdori sifatida xalqning ilmiy, diniy-ma‘rifiy, ijtimoiy ongini oshirish bilan birga, ularni 
ahllik va birdamlikga chaqirganlar. Bunday paytda islom ta‘limoti keng yoyilgan diyorlarda 
Qur‘onning asl ma‘nosini talqin etuvchi mukammal tafsirlarga ham ehtiyoj sezilgani tabiiy 
holdir. 
Tafsirning yozilishi haqida muallifning o‗zi aytgan quyidagi so‗zlari ham isbotlaydi: 
―Mendan yaqinlarim Qur‘onni ta‘vil qiluvchi, turli qiroatlar va harakat uslublari 
ko‗rsatilgan, ahli sunna val jamoa aqidasiga muvofiq keladigan, adashganlar va bid‘at ahli 
so‗zlaridan xoli bo‗lgan, malollik tug‗dirmaydigan hamda tushunarsiz darajada qisqa 
bo‗lmagan tafsir yozishimni so‗rar edilar. Men dastlab ikkilandim. Nihoyat, Allohning 
tavfiq va inoyati ila tafsir yozishga kirishdim hamda uni oz muddat ichida yozib 
tamomladim. Kitobimni ―Madorik at-tanzil va haqoiq at-ta‘vil‖ deb nomladim. Alloh 
barcha ishlarni engillashtiruvchi, xohlagan narsasini qilishga qodir va duoni tez ijobat 
qilguvchi zotdir‖
101
. 
Darhaqiqat, ushbu tafsir boshqa tafsir asarlari kabi juda keng yoki juda qisqa ham 
emas, uni o‗qigan kishi undan malollik topmaydi. Hamda ma‘lumotning qisqaligidan 
tushunmay qolishi mumkin emas. Juda mo‗tadil va tili yengil yozilgan fiqhiy tafsirdir. Bir 
jumlada keng ma‘noga ega mulohazalar yoritilgan. Muhammad az-Zahabiy o‗zining ―at-
Tafsir va-l-mufassirun‖ kitobida ushbu asar haqida quyidagi fikrni aytadi: ―An-Nasafiyning 
tafsiri uzun ham emas, qisqa ham emas, ―al-Kashshaf‖da mavjud balog‗at ilmining nozik 
qirralari hamda Qur‘on ma‘nolarini tushuntirishda daqiq iboralar qo‗llanilgan‖
102
deb asar 
haqida foydali ma‘lumotlarni keltirib o‗tgan. 
―Tafsir an-Nasafiy‖da fiqhiy oyatlarni tafsir qilishda o‗ziga xos uslubda yondoshgan 
va o‗z mazhabiga tayangan. ―Tafsir an-Nasafiy‖da fiqhiy qarashlar keltirilishi barobarida 
mujtahidlarning ham fikrlari beriladi. Jumladan, Baqara surasining 238-oyatida mazmunan 
shunday deyiladi: ―Agar ularni mahrni belgilab qo‗ygan holingizda qo‗l tekkizishdan ilgari 
taloq qilsangiz, belgilangan mahrning yarmi zimmangizdadir. Magar ular yarim mahrni 
kechib yuborsalar yoki nikoh qo‗lida bo‗lgan kishi kechsa ya‘ni yarim mahr bermay butun 
mahr bersa joiz‖. Muallif oyatdagi nikoh kimning qo‗lida bo‗lgan kishini aniqlash 
borasidagi mujtahidlar ixtiloflarini keltirib o‗tadi. Nikoh qo‗lida bo‗lgan kishi er deb Ali ibn 
Abu Tolib, Said ibn Jubayr, Shurayh, Mujohid, Abu Hanifa aytganlar. Imom Shofiiy ham 
101
Abul Barakot an-Nasafiy. Tafsir an-Nasafiy qo‘lyozmasi. Qohira, 1995 – B. 1
b
; 
102
Muhammad Husayn az-Zahabiy. At-tafsir va-l-mufassirun J. I. – Qohira. Avand donesh nashriyoti, 2005.− B. 199. 

---