Zamonaviy ta‟lim tizimini rivojlantirish va unga qaratilgan kreativ g„oyalar, takliflar va yechimlar

«Mu‟jamu fiqhis salaf itrotan va sahobatan va tobein»
Shayx Muhammad 
Mansur Al-Kattoniy. (Jomi‘atu Ummul quro).
25
Ushbu kitob mualliflari sahobalarning bergan fatvolarini siyrat, tarix va fiqh 
kitoblaridan olib yozishgan. Va bu borada muvaffaqiyatga erishganlar. Lekin sahobalarning 
siyrat, tarix va fiqh kitoblarida yozilmagan fatvolari ham borligini aytib o‗tishimiz lozim. 
Tobeinlar davrida fatvo.
Sahobalardan keyin fatvo borasida murojaat qilinadigan 
shaxslar tobeinlar hisoblanadilar. Tobeinlar musulmonlar fath qilib obod qilgan o‗lkalarga 
tarqalgan edilar. Alloma Muhammad ibn Abu Bakr ibn Ayyub o‗zlarining ba‘zi kitoblarida 
ularning ko‗pini sanab o‗tganlar. Xuddi shuningdek ko‗plab hofiz sanalgan olimlar 
tobeinlarni tabaqotlarga bo‗lib ular haqida tom tom kitoblar yozishgan. 
Faqih tobeinlar ikki qismga bo‗linadilar: 
Birinchi:
Asosiy mashg‗ulotlari hadis rivoyat qilish bo‗lib, fiqh borasida faqatgina 
Qur‘on yoki hadisda ochiq oydin kelgan dalilga suyunib gapirganlar. Hali sodir bo‗lmagan 
juz‘iy masalalarni istinbot qilib olishga g‗ayrat va himmatlarini sarflamaganlar. Buning 
sababi esa ularning aksari qiyos va ra‘yga sho‗ng‗ishni yoqtirmaganliklari va zarurat 
bo‗lmaganda fatvo va istinbotga kirishmaganlari bo‗lgan. Ular o‗zlarining bu ishlariga 
Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning ko‗p savol berishni qoralaganlarini dalil qilib 
olishgan. 
Ikkinchi:
Hadis va asarlarni rivoyat qilishga chegaralanib qolmasdan, fiqh va fatvoga 
bel bog‗lagan tobeinlar. Ular masalalarni jamlab, hali sodir bo‗lmagan juz‘iy masalalarni 
ham yechimini topishda ijtihod qilganlar. Hatto ularning ba‘zisida fiqhiy boblarning deyarli 
barchasida o‗z fatvosi bo‗lgan. Ularning orasida Sha‘biy va Makhulga o‗xshagan o‗z fiqhini 
kitob shaklida yozgan tobeinlar ham bo‗lgan. 
Fatvo bergan to‗beinlar.
Yuqoridagi ikki toifa fuqaholar ham o‗z fatvolarida imkon 
qadar hadis va sahobalarning asarlarini manba sifatida ishlatishgan. 
Islomiy o‗lkalarning barchasida fiqh va fatvo borasida odamlar ergashadigan yetuk 
imomlar bo‗lgan. Quyida ularni zikr qilib chiqamiz: 
25
Muhammad taqiy al Usmoniy ―Usulul iftaa va adabuhu‖ - Dimashq: Dorul qolam, 2014. - B. 46 

---