Zamonaviy ta‟lim tizimini rivojlantirish va unga qaratilgan kreativ g„oyalar, takliflar va yechimlar

“ZAMONAVIY TA‟LIM TIZIMINI RIVOJLANTIRISH VA UNGA QARATILGAN KREATIV G„OYALAR, 
TAKLIFLAR VA YECHIMLAR” MAVZUSIDAGI 37-SONLI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ON-LINE 
KONFERENSIYASI 
www
.
bestpublication.
uz
400 
FATVO BERISHDA SAHOBA VA TO
‘
BEINLARNING TUTGAN YO„LI 
Rahimov Ne‟matulloh Karimdjanovich 
―Islomshunoslik va islom tsivilizatsiyasini o‘rganish‖ 
 ISESCO kafedrasi maqsadli tayanch doktoranti 
 
Fatvo berishdagi ehtiyotkorlikni koplab sahoba va tobeinlar hayotida kuzatishimiz 
mumkin. Misol tariqasida quyidagi rivoyatlarni ko‗rib chiqaylik: 
Imom Dorimiy o‗zlarining sunan kitoblarida Shurayhdan rivoyat qiladilar: Umar 
Shurayhga: «Agar hukm chiqarishda Qur‘ondan hujjat topsang o‗sha bilan hukm chiqar. 
Yana odamlar seni bundan chalg‗itib qo‗ymasin. Agar senga bir masala keltirilsa-yu, u 
masalani yechimi Qur‘onda ham, hadisda ham bo‗lmasa, unda ijmo qilingan narsaga qara va 
o‗sha bilan hukm chiqar. Agar senga bir masala keltirilsa-yu, u masalani yechimi Qur‘onda 
ham, hadisda ham bo‗lmasa va o‗sha masala haqida sendan oldin hech kim gapirmagan 
bo‗lsa, unda ikki ishdan birini tanla, xoxlasang o‗z ra‘ying bilan ijtihod qilib masalani 
javobini yech, xoxlasang bu masalani yechimini topishga kirishma. Menga desa 
kirishmaganing sen uchun yaxshiroq», deb maktub yozdilar
17
. 
Yana Imom Dorimiy Abdulloh ibn Mas‘uddan rivoyat qiladilar: Abdulloh ibn 
Mas‘ud: «Agar bir narsa haqida so‗ralsangiz, Allohning kitobiga qarang, agar undan topa 
olmasangiz, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning sunnatlariga qarang, undan ham topa 
olmasangiz, musulmonlar ijmo‗ qilgan narsadan izlang, ijmo qilingan narsalarda xam uning 
yechimi topilmasa, o‗z ra‘yingiz bilan ijtihod qiling», dedilar
18
. 
Abdulloh ibn Yaziddan rivoyat qilinadi: «Abdulloh ibn Abbosdan biror masala haqida 
so‗rashsa, u masalaning javobi Qur‘onda bo‗lsa, Qur‘ondan javob berar edilar. Agar 
Qur‘onda bo‗lmasa-yu Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning sunnatlarida bo‗lsa, 
sunnatdan javob berar edilar. Agar sunnatda ham topilmasa, Abu Bakr va Umarlarning 
fatvolaridan aytar edilar. Agar ularning fatvolarida ham bu masalani yechimi bo‗lmasa, o‗z 
fikrlari bilan javob berar edilar»
19
. (Imom Dorimiy rivoyati.) 
Imom Bayhaqiy Maslama ibn Maxladdan rivoyat qiladilar: «Maslama ibn Maxlad 
Zayd ibn Sobitga: «Ey amakimning o‗g‗li! Odamlarga qozilik qilishga majbur qilindik», 
dedi. Zayd unga: «Allohning kitobi bilan hukm chiqar. Agar Qur‘onda topa olmasang, 
Nabiy sollallohu alayhi vasallamning sunnatlari bilan hukm chiqar, sunnatda topa olmasang 
fikri o‗tkir insonlarni to‗plab o‗sha masalada ijtihod qilgin va (yaxshi fikrni) o‗zing uchun 
tanlagin. Buni hech yomon joyi yo‗q», dedilar»
20
. 
Yana Imom Bayhaqiy Idris al-Avdiydan rivoyat qiladilar: Idris al-Avdiy dedi: «Said 
ibn Abu Burda bizga bir maktubni olib chiqib: «Bu Umar Abu Musoga yozgan maktublari», 
deb turib unda yozilgan quyidagi so‗zlarni o‗qidi: «Qur‘onda ham, sunnatda ham javobini 
topolmay qalbing ikqilanib turgan masalani yaxshilab fahmlashga urun. (Shari‘atda dalili 
17
Abu Muhammad Abdulloh ibn Abdurrahmon Dorimiy. Sunan Dorimiy. - Bayrut: Dorul kitabul arobiy, 2007. - B. 
247 
18
O‗sha manba
. - B. 252 
19
O‗sha manba. - B. 354 
20
Abu Bakr Ahmad ibn Husayn Bayhaqiy. Shuabul iyman. - Bayrut: Dorul kutubil ilmiyya, 1997. - B. 365 

---