Zamonaviy moliya

moliyaviy kapital deyiladi. Bularni chizmali ko‘rinishda quyidagicha aks ettirsa
bo‘ladi

5. 
   Biznesning tashkiliy shakllari va ularning moliyaviy qarorlar qabul qilishga ta’siri
   

Biznes olib borishning uchta asosiy tashkiliy shakli mavjud: yakka egalik,
shirkat (yoki sheriklik) va korporatsiya
Yakka egalik (sole proprietorship), bitta odam yoki oilaga tegishli firma
bo‘lib, unda barcha aktivlar va majburiyatlar bir vaqtning o‘zida firma egasining
mulki hisoblanadi. Yakka mulkdor firmaning qarzlari va boshqa majburiyatlari
bo‘yicha cheklanmagan majburiyatlarga yoki cheklanmagan mas’uliyatga
(unlimited liability) ega. Bu degani, agar firma kompaniya kreditorlarining
talablarini qondirish uchun o‘z qarz majburiyatlarini bajara olmasa, u holda
kompaniya egasining istalgan mulki xatga olinishi mumkin.
Ko‘pchilik firmalar o‘z faoliyatini mulkka yakka egalik sifatida boshlaydi.
Keyinchalik kengayib, oyoqqa turgan sari o‘z tashkiliy shaklini o‘zgartiradi.
Ammo, shunaqasi ham bo‘ladiki, biznes – restoran, ko‘chmas mulk agentligi yoki
kichkina ustaxona – butun faoliyat davomida yakka mulkligicha qolishi ham
mumkin.
Shirkat (partnership) – bu ikki va undan ko‘p kishi (oila) mulki bo‘lgan
firma. Ular sherik deb ataladi va kompaniya kapitaliga birgalikda egalik qiladilar.
Sheriklik kelishuvida, odatda, qarorlar qanday qabul qilinishi va firmaning
daromad va zarari qanday taqsimlanishi belgilab qo‘yiladi. Kelishuvda boshqa
shart belgilangan bo‘lmasa, sheriklar, xuddi yakka mulk-chilikdagi kabi,
majburiyatlar bo‘yicha cheklanmagan javobgarlikka ega bo‘ladilar.
Ammo, sheriklarning majburiyatlarini ma’lum darajada cheklash ham
mumkin. U holda bunday sheriklar mas’uliyati cheklangan sheriklar, yoki
kommanditlar deb ataladilar (limited partners). Biroq bunda, sheriklarning hech
bo‘lmasa bittasi firmaning qarzlari bo‘yicha cheklanmagan javobgarlikka ega
bo‘ladi va u asosiy (bosh) sherik deb ataladi. Odatda, kommandit-sheriklar shirkat
faoliyatiga taalluqli kundalik qarorlarni qabul qilishda ishtirok etmaydilar. Bu
asosiy (bosh) sherikning vakolatiga kiradi
Xususiy korxona yoki shirkatdan farqli o‘laroq, korporatsiya (corporation) –
bu mustaqil yuridik shaxs bo‘lib, u o‘z egalaridan alohida faoliyat yuritadi.
Korporatsiya mulkka egalik qilish, qarz olish va shartnomalar tuzish huquqiga ega.
Ular sudga berishlari va ularni ham sudga berish mumkin. Bundan tashqari,
korporatsiyalarni va biznes yuritishning ikkita boshqa shaklini soliqqa tortishda
ham farq bor.
Korporatsiya ustav hujjatlari asosida boshqariladi. Aksiyadorlar korporatsiya
daromadidan amalga oshiriladigan har qanday to‘lovlarda o‘z aksiyalari soniga
proporsional ravishda ulushga ega bo‘lish (masalan, dividendlar ko‘rinishida)
huquqiga egadirlar. Aksiyadorlar direktorlar kengashini saylaydi va ular, o‘z
navbatida, korporatsiya ishlarini boshqarish uchun menejerlarni tayinlaydilar.
Odatda, aksiyadorlar yig‘ilishida bitta aksiya bitta ovozga ega. Ammo turli
toifadagi aksiyalar ham bor bo‘lib, ular turli ovoz huquqini berishi mumkin.

6. 
   Mulkka egalik huquqi (mulk)ni boshqaruvdan ajratishning moliyaviy sabablari
   

Yakka mulk hisoblangan korxonalarda va hatto ko‘pgina shirkatlarda ham
korxona egasi bir vaqtning o‘zida menejer11 vazifasini ham bajaradi. Ammo,
boshqa firmalarda, ayniqsa yirik firmalarda mulk egalari biznesni o‘zlari
boshqarmaydilar. Ular bu vazifa (majburiyat)ni professionallarga (maxsus kasb
egalariga) topshiradilar. Ko‘p hollarda bu professionallar (maxsus kasb egalari)
mazkur kompaniyaning aksiyadori ham bo‘lmaydilar. Nimaga mulk egalari
kompaniyani boshqarishni menejment bo‘yicha muta-xassislarga topshirishlariga,
hech bo‘lmaganda, beshta sabab bor (3.2-rasm).