Zamonaviy moliya

Ishlab chiqarish vositalaridan kutilayotgan samaradorlik. Inve-stor
tomonidan kutilayotgan daromadlilik stavkasi miqdoriga ta’sir qiluvchi birinchi
omil ishlab chiqarish vositalari samaradorligi (productivity of capital goods)
hisoblanadi. Ma’lumki, boshqa narsalarni ishlab chiqarishda foydalaniladigan
narsalar ishlab chiqarish vositalari hisoblanadi. Shaxtalar, yo‘llar, kanallar,
to‘g‘onlar, elektrostansiyalar, zavodlar, mashinalar va tovar-moddiy zaxi-ralarni
ishlab chiqarish vositalariga misol sifatida keltirishimiz mumkin. Kapitalning
ushbu fizik (moddiy) aspekt62i (jihati)dan tashqari, “kapital” tushunchasiga
unumdorlikni oshirishga yordam beruvchi patentlar, shartnomalar, formulalar,
firma nomlari, shuningdek ishlab chiqarish va ta’minot strukturasi kiradi. Bunday
ushlab bo‘lmas narsalar (nomoddiy kapitallar) ko‘pincha ilmiy-tadqiqot va tajribakonstruk-tor63lik ishlanmalari va reklamaga ketgan xarajatlar natijasi hisoblanadi.
Bir yilda kapitaldan foydalanish samaradorligini kiritilgan kapi-talning
daromadlilik stavkasi (rate of return on capital) deb nomlanuvchi foizli ko‘rsatkich
sifatida ta’riflash mumkin. Aynan shu daromad fir-malar tomonidan chiqarilgan
aksiya, obligatsiya va boshqa moliyaviy instru-ment (vosita)lar egalariga dividend
va foizlar to‘lab berish manbai hisoblanadi. Ushbu hamma instrument (vosita)lar
kapitaldan foydalanish orqali keladigan daromad qismiga talabni bildiradi.
Qo‘yilgan kapi-talning kutilayotgan daromadlilik stavkasi investitsiya vaqti va
joyiga, iqtisodiyotning holatiga, boshqa ishlab chiqarish omillarining, ya’ni tabiiy
resurslar va ishchi kuchining yetarlilik darajasiga, ushbu kapitaldan foydalanib
ishlab chiqarilishi mumkin bo‘lgan tovarlar va xizmatlarning talab darajasiga
bog‘liqdir. Qo‘yilgan (joylashtirilgan, kiritilgan) kapitalning kutilayotgan
daromadlilik darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, iqtisodiyotdagi foiz stavkalarining
darajasi shunchalik baland bo‘ladi.
Ishlab chiqarish vositalaridan foydalanish samaradorligiga nis-batan
noaniqlik darajasi. Qo‘yilgan kapital bo‘yicha daromadlilik stavkasining
noaniqlik darajasi yuqoriligini ko‘rsatuvchi juda ko‘p sabablar mavjud. Masalan,
hosilga oldindan bilib bo‘lmaydigan ob-havo sharoiti ta’siri; shaxta va
quduqlarning taxmin qilinganidek resurslarga boy bo‘lmasligi; mashinalarning
vaqt-vaqti bilan eskirishi va buzilishi; mahsulotga talabning iste’molchilar ta’bi
yoki alternativ tovarlarning paydo bo‘lishi tufayli kutilmaganda o‘zgarishi; yana
ustiga-ustak, yangi bilimlarning rivojlanishi oqibati sifatidagi texnik taraqqiyotni
o‘z tabiatiga ko‘ra mutlaqo oldindan bilib bo‘lmaydi. Hatto tovar-moddiy
zaxiralardagi tovarlarni kelajakda ulardan foydalanish uchun saqlashning oddiy
jarayonini ham ma’lum risk darajasidan xolis deb hisoblab bo‘lmaydi. Sababi: vaqt
o‘tishi bilan qancha miqdordagi tovar eskirib yoki buzilib qolishini oldindan aniq
aytish qiyin.
Aksiyalar – bu ishlab chiqarish vositalaridan foydalanishdan olingan
daromadga nisbatan talabdir. Ishlab chiqarish vositalaridan foydalanish
samaradorligi borasida noaniqlik darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, qo‘yilgan
aksiyalar bo‘yicha risk uchun mukofot shuncha yuqori bo‘ladi.