Zamonaviy moliya

Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot. Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi
hisobotda ma’lum vaqt oralig‘ida firma samaradorligiga umumiy baho beriladi.
Biz o‘rganayotgan misolda bu davr 1 yilga teng. Buning uchun foyda (income,
profit, earnings) deb ataladigan asosiy moliyaviy ko‘rsatkichdan foydalaniladi.
Foyda – bu kompaniyaning daromadi va xarajatlari o‘rtasidagi farq. 11.3-jadvalda
keltirilgan hisobotda 20x1 yilda “XYZ” korporatsiyasi tovarlarini sotishdan
kelgan tushum (daromad) 200,0 mln. so‘mni, sof foyda – 23,4 mln. so‘mni tashkil
etgani ko‘rsatilgan.
Pul oqimlari to‘g‘risida hisobot. Pul oqimlari to‘g‘risidagi hisobotda
ma’lum davr ichida firmaning pul oqimlari kirimi va chiqimi aks ettiriladi. Aynan
shu bilan u kompaniyaning barcha daromadlari va xarajatlari aks ettiriladigan
moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotdan farq qiladi.
Pul oqimlari to‘g‘risidagi hisobot korxona faoliyatining moliyaviy natijalari
to‘g‘risidagi hisobotiga, o‘ziga xos tarzda yoki ma’noda, juda foydali qo‘shimcha
ekaniga ikkita asosiy sabab bor. Avvalo, unda butun e’tibor ma’lum vaqt oralig‘ida
firmaning pul resurslari hajmi qanday o‘zgarishiga qaratiladi. Hatto eng gullabyashnayotgan kompaniya ham pul resurslar zaxirasi tugab, juda og‘ir moliyaviy
ahvolda qolishi mumkin. Agar kompaniya boshqaruvchilari va boshqa manfaatdor
kishilar pul oqimlari to‘g‘risidagi hisobotga diqqat bilan qarasalar, pul qanday qilib
to‘planishi va sarflanishi to‘g‘risida to‘liq tasavvurga ega bo‘lishlari va
kechayotgan jarayonlarni to‘g‘ri baholashlari mumkin. Masalan, ko‘pincha, tez
o‘sib kelayotgan va yuqori samarali firmalarga pul resurslari yetishmaydi. Demak,
ularda o‘zlarining moliyaviy majburiyatlarini bajarish bilan bog‘liq muammolar
kelib chiqishi mumkin.
Bundan tashqari, pul oqimlari to‘g‘risidagi hisobot daromad va xarajatlarni
faqat moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotga kiritilgan ko‘rsatkichlar asosida
baholashga yo‘l qo‘ymaydi. Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot “hisoblash
usuli” deb ataladigan buxgalteriya prinsipi asosida tuziladiki, unga ko‘ra har
qanaqa daromadni pul mablag‘lari tushumi deb bo‘lmaydi va har qanday xarajat
ham – pulni sarflash hisoblanmaydi. Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotda aks
ettirilgan sof foyda summasi, ko‘p jihatdan, kompaniyada shu ko‘rsatkichni
baholash uchun qabul qilingan yondashuvga, masalan, tovar-moddiy zaxiralarni
baholash usullariga yoki firmaning moddiy va nomoddiy aktivlarga amortizatsiya
hisoblashning normativ (me’yoriy) muddatlariga bog‘liq.
Pul oqimlari to‘g‘risidagi hisobotda esa, unda ko‘rsatilgan ma’lumotlar
firmada qabul qilingan hisob siyosatiga bog‘liq emas. Shunday qilib, ushbu ikki
hisobot o‘rtasidagi farqni o‘rganar ekan, tahlilchi firmada qabul qilingan hisob
siyosati firmaning moliyaviy ko‘rsatkichlariga qay darajada ta’sir qilishini
aniqlashi mumkin.

44. 
    Bozor va balans bahosi (qiymati) o‘rtasidagi farq
    

Buxgalteriya hisobi qoidalariga muvofiq ko‘rsatilgan kompaniya aktivlari va
aksiyadorlik kapitali qiymati balans (bahosi) qiymati (book value) deb ataladi.
Kompaniya bitta aksiyasining balans qiymati – bu firmaning rasmiy balansida aks
ettirilgan aksiyadorlik kapitali umumiy summasini (so‘mda) muomaladagi oddiy
aksiyalar soniga bo‘lish natijasida olingan qiymatdir.
Ma`lumotlardan ko‘rinib turibdiki, “XYZ” korporatsiyasi aksiyalarining 20x1
yil oxiri holatiga balans qiymati (bahosi) 313,40 so‘mni tashkil etgan. Ammo
xuddi shu vaqtga ularning bozor qiymati (bahosi) atigi 187,20 so‘mga teng
bo‘lgan. Investorlar “XYZ” korporatsiyasining bitta aksiyasi uchun to‘lashga
tayyor bo‘lgan summa aynan shu summa hisoblanadi. Ammo bu qiymat
kompaniyaning rasmiy balansida aks ettirilmaydi.
Bu yerda quyidagi savollarning tug‘ilishi, tabiiy: nima sababdan aksiyalarning bozor va balans qiymati (bahosi) ko‘rsatkichlari bir-biridan farq qiladi? Va
mas’uliyatli moliyaviy qaror qabul qilishi lozim bo‘lgan shaxs uchun bu qiymat
(baho)lardan qaysi biri muhimroq?
Ushbu masalalar juda muhim bo‘lganligi uchun ularni batafsil o‘rganamiz.
Dastlab shuni qayd etish lozimki, aksiyalarning bozor qiymati (bahosi) doim
ham ularning balans qiymati (bahosi)ga mos kelmasligiga quyidagi ikkita asosiy
sabab bor:
 Balans qiymati firmaning barcha aktivlari va majburiyatlarini o‘z ichiga
olmaydi;
 Firmaning rasmiy balansiga kiritilgan aktivlar va majburiyatlar ko‘p
hollarda joriy bozor qiymati bo‘yicha emas, balki dastlabki qiymati bilan
baholanib, ulardan amortizatsiya chiqarib tashlanadi.
Endi asosiy e’tiborimizni ana shu ikkala sababni batafsil ko‘rib chiqishga
qaratamiz.
Birinchidan, buxgalteriya balanslarida, ko‘pincha, muhim iqtisodiy
ahamiyatga ega bo‘lgan aktivlar qayd etilmaydi. Xususan, kompaniya ishlab
chiqaradigan tovarlar sifati va ishonchliligi orqasida kompaniya orttirgan obro‘
ularda aks ettirilmaydi. Shuningdek, agar firma ilmiy-texnik taraqqiyotga katta
mablag‘ sarflab, ma’lum ilmiy baza yaratishga erishgan bo‘lsa, bu ham balansda
o‘z ifodasini topmaydi. Yuqorida tilga olingan aktivlar nomoddiy aktivlar
(intangible assets) deb ataladi va ayonki, ular firmaning bozor qiymati (bahosi)
oshishiga ko‘p jihatdan ta’sir qiladi va ular moliyaviy qaror qabul qilishda
e’tiborga olinishi kerak.
Buxgalterlar o‘z firmasi balansiga ba’zi nomoddiy aktivlarni kiritadilar.
Ammo bu narsa ularning bozor qiymati (bahosi) bo‘yicha amalga oshirilmaydi.
Masalan, firma boshqa firmadan patent sotib olsa, patent qiymati (bahosi) balans
aktivining tegishli qismida aks ettiriladi va unga amortizatsiya ajratmalari
(chegirmalari) hisoblanadi. Bundan tashqari, kompaniya boshqa kompaniyani
uning balans qiymati (bahosi)dan qimmat (yuqori) bahoda sotib olsa, buxgalter
sotib oluvchi firma balansiga nomoddiy aktivni qo‘shadi. Bu aktiv gudvil yoki