Zamonaviy moliya

1. Foiz stavkalari
Olin(ayot)gan mablag‘lar bo‘yicha va’da qilin(ayot)gan (promised)
daromadlik stavkasiga (yoki daromad stavkasi) foiz stavkasi deb ataladi.
Olin(ayot)gan mablag‘larning turiga qarab, turli xil foiz stavkalari mavjud.
Masalan, uy sotib olish uchun qarz oluvchi kishi ushbu qarzni garov bo‘yicha foiz
stavkasi (mortgage rate) deb nomlanuvchi foiz stavkasi bo‘yicha to‘laydi. Bank
tomonidan firmalardan undiriladigan stavka esa tijorat krediti bo‘yicha foiz
stavkasi (commercial loan rate) deb ataladi.
Kreditning har qanday turi yoki qayd qilingan daromadga ega vosita
bo‘yicha foiz stavkasi miqdori bir qator omillarga bog‘liq. Bulardan eng muhimlari
hisob-kitob pul birligi (unit of account), to‘lov muddati (maturity) va kredit
kelishuvi shartlarining qarz oluvchi tomonidan bajarilmaslik riski, yoki defolt
riskidir (default risk). Ushbu omillarning har birini batafsilroq ko‘rib chiqamiz.
Riskli aktivlarning daromadlilik stavkasi
Foiz stavkalari qimmatli qog‘ozlar egasi oldida emitentning shartno-maviy
javobgarligi hisoblanib, belgilangan daromadli instrument (vosi-ta)lar bo‘yicha
va’da qilingan daromadlilik stavkasini ifodalaydi. Biroq, hamma aktivlarga ham
ma’lum bir daromadlilik stavkasi xos emas. Misol uchun, agar Siz ko‘chmas
mulkka, aksiyalar va san’at asarlariga kapitalni investitsiya qilayotgan bo‘lsangiz,
kelajakda Sizga hech qanday to‘lovlar kafolatlanmaydi. Endi, keling, shu turdagi
riskli aktivlar bo‘yicha daro-madlilik stavkasi qanday o‘lchanishini ko‘rib
chiqaylik.
Agar Siz qandaydir ulushbay qimmatli qog‘ozlarga, misol uchun oddiy
aksiyalarga mablag‘ingizni investitsiya qilgan bo‘lsangiz, Sizning qo‘ygan
kapitalingizga daromad (return) ikki manbadan tushadi. Birinchisi — mazkur
qimmatli qog‘ozlar emitent-firmasi aksionerlarga pul ko‘rinishida to‘laydigan
dividendlar. Mazkur dividend to‘lovlari shartnomada kelti-rilmaydi va shunga
ko‘ra, ularni foizli to‘lovlar deb bo‘lmaydi. Divi-dendlar firma direktorlar
kengashining ixtiyoriga ko‘ra to‘lanadi.
Aksiyador aksiyalarga egalik qilgan vaqt mobaynida aksiya bozor kur-sining
o‘sishi aksiya egasi tomonidan kiritilgan kapitalning ikkinchi daromad manbai
hisoblanadi. Mazkur turdagi daromadni kapitalning o‘sishi deb aytiladi (capital
gain). Agar aksiya egasi kursning tushishi tufayli zarar ko‘rayotgan bo‘lsa, bu
narsa kapitalning yo‘qotilishi (capital loss) deyiladi. Qo‘yilgan kapital
daromadini aniqlash uchun aksiyalarga egalik qilish davomiyligi bir kundan bir
necha o‘n yillikkacha bo‘lishi mumkin.
Investitsiya qilingan kapitalning daromadlilik darajasini hisoblab ko‘rish
uchun, faraz qilaylik, Siz aksiyalarni (bir donasini 10,0 ming so‘mdan) sotib
oldingiz. Bir kundan keyin mazkur aksiyalarning kursi 10,1 ming so‘mga o‘sdi va
Siz ularni sotdingiz. Bir kunda Sizning qo‘yilgan kapital daromadlilik stavkangiz
1%ni tashkil etadi — bir dona aksiyaga kapitalning o‘sish ko‘rsatkichi (100
so‘m)ning sotib olingan aksiya narxiga (10,0 ming so‘m) nisbati.

54. 
    Daromadlilik stavkalari darajasiga ta’sir etuvchi asosiy omillar
    

 ishlab chiqarish vositalarining samaradorligi - shaxta, to‘g‘on, yo‘l,
ko‘prik, zavod, mashinalar va tovar-moddiy zahiralarga qo‘yilgan mablag‘-lardan
kutilayotgan daromadlilik stavkasi;
 ishlab chiqarish vositalarini ishlatish samaradorligiga nisbatan noaniqlik
darajasi;
 odamlarning vaqtinchalik afzal ko‘rishi – odamlar qanchalik darajada tovar
va xizmatlarni iste’mol qilishni ertaga emas bugun xohlaydilar;
riskni yoqtirmaslik – investitsiya bo‘yicha riskni qisqartirish maqsa-dida
yuqori daramadlilikdan voz kechishga rozi odamlar soni.
Quyida Sizning e’tiboringizga har bir omilning qisqacha tavsifi havola etiladi.