|
Buxoro viloyati Gʻ ijduvon tumani 17-umumiy oʻrta ta’lim maktabining Boshlang’ich sinf o’qituvchisi
Ma’lumki, “Ta’lim to`g`risida” gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” ni amaliyotga joriy qilishning keyingi bosqichlarida barcha o`quv fanlari bilan bir qatorda adabiy ta’lim tizimida ham ta’lim metodlarini ilg`or pedagogik texnologiyalar asosida ishlab chiqish, tabaqalashtirilgan ta’lim mazmuni va metodlarini yaratish, ularni ma’rifiy-ma’naviy tarbiyaga mos ravishda takomillashtirish ishlari davom ettirildi. Xususan, o`zbek tili o`quv mazmunida adabiy materialni o`rganishga bo`lgan e’tibor kuchaydi. Til ta’limi sohasida asosiy natija o`zbek adabiy tilining boy imkoniyatlaridan keng foydalangan holda fikrni og`zaki va yozma shakllarda to`g`ri va ravon ifodalash ko`nikmalarining shakllanganlik hamda rivojlanganlik darajasi bilan baholanadi. O`zbek tili mashg`ulotlarida nutqning asosiy materiali- so`z ustida ishlash, o`quvchilarning lug`at boyligini oshirish, so`zdan to`g`ri va o`rinli foydalanish malakalarini shakllantirish nutq madaniyatini rivojlantirish sohasida muhim ahamiyat kasb etadi. Afsuski, keying paytlarda til va nutq ta’limida quyidagi muammolarga duch kelyapmiz.
O`zbek tili mashg`ulotlarida o`quvchilarning darsda ayrim so`zlarni o`z ona tilida emas, balki boshqa tilda talaffuz qilishi;
O`zbek tilidagi ayrim fonemalar, x, h, harlarini talaffuzda ajrata olmasligi;
Tutuq belgisining ma’no farqlashga e’tiborsizlik, aniqrog`i, bilmasliklari;
Yozma savodxonlikda shevadan foydalanish;
Gapda so`zlar tartibini to`g`ri ishlatmaslik va natijada uslubiy xatoning kelib chiqishi; Tilda va nutqda noo`rin so`zlarni ishlatish;
v , f va p harflarining talaffuzda almashtirilib ishlatilishi;
8.Ta’lim boshqa guruhlarda olib boriladigan tillarda guruhlarda o`zbek tilini o`qitish borasida o`zbek tili mutaxassislari duch kelayotgan muammolar, ya’ni o`zbek tili mashg`ulotlarida o`quvchilarning darsda ayrim so`zlarni o`zbek tilida emas, balki o`z ona tilida talaffuz qilishi;
O’quvchilar nutqidagi tipik kamchiliklar
Matnda mavzuga uyg’un holda asosiy fikrni yoritib bera olmaslik;
So’z tanlashdagi xatoliklar, ma’nodosh so’zlardan foydalana olmaslik;
Bitta gap yoki yondosh gaplarda bir so’zni o’rinsiz takrorlash;
Gap tuzishda so’zlar tartibiga e’tibor bermaslik ,gap bo’laklari o’rnini chalkashtirish; Ko’proq bir qolipdagi oddiy va sodda sintaktik qurilmalarni qo’llash;
Yozma nutqda murakkablashgan sodda gaplar qo’shma gaplarning deyarli ishlatilmasiligi;
Turli tasvir vositalari ishlatilgan jumlalar ,hissiy-ta’siriy bo’yoq bildiruvchi ifodalarning qo’llanmasligi.
O’quvchilar nutqida kamchiliklarning sabablari o’quvchilar va o’qituvchilar lug’at boyligining kambag’alligi;
kitob mutolaasi, kitobxonlikka e’tiborning yuqori emasligi;
dars jarayonida nutqiy kompetensiyalarga oid tajribalarning yetarli emasligi;
ona tili darslarida berilgan mashq va topshiriqlarning ko’proq lingvistik kompetensiyalarni shakllantirishga qaratilganligi;
Xo`sh, bunday vaziyatda nima qilish kerak, degan savol tug`iladi. Fikrimizcha, ayni chog`da, lo`nda qilib aytganda, umumiy o`rta ta’limda “Grammatika- grammatika uchun emas, balki “Grammatika –fikrning aniq va lo`nda ifodasi uchun” shioriga amal qilish maqsadga muvofiq. Buning uchun: O`quvchilarning aniq va ravon so`zlashlariga qaratilgan , o`z pedagogik faoliyatim davomida dars tashkil qilishda ayrim usullardan foydalanish xususidagi fikr-mulohazalarimni kasbdoshlarim e’tiboriga havola etmoqchiman.
1.O`zbek xalq maqollari “ Til, falsafa va badiiy ijodning o`ziga xos hodisasi sifatida yuzaga kelgan xalq maqollari folklorning ixcham shakli, ammo teran mazmunga ega bo`lgan janrdir. Ularni qo`llash natijasida dars jarayoni nihoyatda qiziqarli o`tadi, pirovardida o`quvchilarning talaffuz nuqsonlari bartaraf etiladi. Masalan: “Yaxshi niyat qil, yomoniga tayyor tur” maqoil tarkibiga kelishiga qarab birgina yomon so`zi o`z ma’nosi –yomonlikdan tashqari, xudbinlik, tekinxo`rlik, egrilik, insofsizlik, dushmanlik, qo`rqoqlik, nodonlik, ilmsizlik, odobsizlik, baxillik, manmanlik, noshudlik, yolg`onchilik, sabrsizlik,
118
bevafolik, ochko`zlik, nomussizlik, isrofgarchilik va hokazo salbiy xususiyatlarni ham ifodalaydi. Bu holat maqollarda so`zning ma’no imkoniyatlari naqadar kengligini ko`rsatadi.
Tez aytishlar “Tez aytishlar kichik va maktab yoshidagi bolalar nutqidagi ayrim tovushlarni buzib talaffuz etish hollarini tuzatishga , to`g`ri so`zlaydigan bolalarda esa adabiy talaffuz normalarini mustahkamlashga , nihoyat , bolalarga jumlalardagi mantiqiy urg`uni topib olishga yordam beradi”. Xuddi shu kabi , tez aytishlardan foydalanish ham ikkinchi tilni o`rganuvchilarni qiziqtiruvchi , ular nutqidagi ba’zi nuqsonlarni bartaraf qiluvchi usuldir. Dars jarayonida quyidagi tez aytishlardan foydalanish mumkin:
Jamila jiydani joyiga joyladi.
Jo`ja cho`chib go`ja cho`qir.
On sakkizda bir sakkiz, sakson sakkiz juft sakkiz.
Qishda kishmish pishmasmish, kishmish pishsa qishmasmish.
x va h harflari ishtirok etgan so`zlarni ustida ishlash natijasida ulardagi farqni o`rgatish.
Lugatlar ustida ishlash. Bunda dars davomida , ayniqsa, mashqlarni bajarishda o`quvchilar tushunishi qiyin bo`lgan so`zlarni izohli lug`atdan topishni o`rgatish kerak bo`ladi.
Frazeologik birliklar bilan ishlash, shevadagi so`zlarning adabiy nutqdagi variantlari bilan ishlash
til ta’limini rivojlanishga muhim omil bo`lib xizmat qiladi.
Demak til ta’limida maqol, tez aytish, talaffuzdan ajratish qiyin bo`lgan so`zlar , lug`at boyligini oshirish, iboralar bilan shug`ullanish va ulardan foydalanish- darsning qiziqarli va mazmundor bo`lishini ta’minlovchi amaliy –didaktik omillardan biridir.Yana shuni aytib o`tish kerakki, o`quvchilarni badiiy asarlar o`qishga va bu orqali ularni teran fikrlashga , hozirjavoblikka, boshqalar oldida o`z fikrini ayta olishga, har voqea yuzasidan to`g`ri , xolisona baho berishga o`rgatish mumkin . Yuqoridagilardan kelib chiqib shuni aytish mumkinki, qo`llanilgan usullar o`quvchilarning intellektual faollik, qiziqishlari hamda moyilliklaridan kelib chiqqan holda bilimlarning ortishi va ko`nikmalarining malakaga aylana borishini ta’minlaydi. Ta’lim sifat samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Mamlakatimizda ta’lim-tarbiyani hozirgi zamon talablari darajasida olib borishda mavjud barcha imkoniyatlar va vositalardan samarali foydalanganimizdagina ma’naviyati yuksak yoshlarni tarbiyalashga erishamiz.
Adabiyotlar.
Karimov I.A. Milliy istiqlol mafkurasi-xalq e’tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir.-Toshkent:
O’zbekiston,2000,23-bet.
Abdullaeva Q. Nutq o’stirish.Toshkent: O’qituvchi,1980.
Mamajonov A. Tekst lingvistikasi.-T.TDPI.1999
Oripov Q.,Obidova M. Ifodali o’qish.Toshkent: O’qituvchi,1982
Do'stlaringiz bilan baham: |
