Zamonaviy dasturlash texnologiyalari. Ob’yektga yo’naltirilgan dasturlash tillari. Borland C++ Builder 6 integrallashgan sohasi

Qiymatlar diapazoni  

O’lchami 

(bayt)  

bool

 

true

 va 

false

 

1  

signed char

 

-128 … 127  

1  

unsigned char

 

0 … 255  

1  

signed short 

int

 

-32 768 … 32 767  

2  

unsigned 

short int

 

0 … 65 535  

2  

---

signed int

 

-2 147 483 648 … 2 147 483 

647  

4  

unsigned int

 

0 … 4 294 967 295  

4  

signed long 

int

 

-2 147 483 648 … 2 147 483 

647  

4  

unsigned long 

int

 

0 … 4 294 967 295  

4  

float

 

3.4e-38 … 3.4e+38  

4  

double

 

1.7e-308 … 1.7e+308  

8  

long double

 

3.4e-4932 … 3.4e+4932  

10  

 

Standart matematik funksiyalar 

 

Dasturlarda  buyruqlar  tarkibida  turli  ko’rinishdagi  standart  funksiyalardan  foydalanish 

mumkin.  Matematik  funksiyalar  arifmetik  amallarda  ishlatiladi.  Quyidagi  jadvalda  standart 

matematik funktsiyalar keltitrilgan (4-jadval)   

   4-jadval 

Funktsiya 

Ifodalanishi 

Funktsiya 

Ifodalanishi 

Sin x 

sin(x) 

x

 

sqrt(x); pow(x,1/2.) 

Cos x 

cos(x) 

x

 

abs(x) ёки fabs(x) 

Tg x 

tan(x) 

Arctan x 

atan(x)  

e

x

 

exp(x) 

Arcsin x 

asin(x) ? 

Ln x 

log(x) 

Arccos x 

acos(x)  ? 

Lg x 

log10(x) 

3

2

x

 

pow(x,2/3.) 

x

a

 

pow(x,a) 

Log

2

x 

log(x)/log(2) 

Masalan,    

a

ac

b

b

2

4

2







 → (-b+sqrt(b*b-4*a*c)/(2*a); 

yoki 

(-b+pow(b*b-4*a*c,1/2.)/(2*a); 

      e 

sin x

 + tg

2

(x+3) →  exp(sin(x)) + pow(tan(x+3),2);  

      k=(m*5)+((7 % n) / (9+x)); 

Quyida  keltirilgan  funktsiyalar  ma’lumotlar  toifasini  o’zgartirish(o’girish)  vazifasini 

bajaradi (5-jadval):  5-jadval 

Funktsiyaning C++dagi ifodasi 

Funktsiyaning vazifasi 

 

CHR(N)  

 

INTTOSTR(K)                     

FLOATTOSTR (N)                 

FLOATTOSTR(N, F, K,M) 

 

 

STRTOINT (S)   

STRTOFLOAT (S) 

 

ROUND (N) 

TRUNC (N) 

FRAC(N) 

 

INT (N)  

 

 Kodi n(butun son) ga teng simvolni aniqlash  

Butun k sonini satrga o’tkazish       

Haqiqiy n sonini satrga o’tkazish        Haqiqiy n 

sonini satrga   

o’tkazish,bunda:f - format;k - aniqlik; m - kasr 

qismidagi raqamlar soni 

S Satrni butun songa o’tkazish 

 

  S Satrni  haqiqiy songa o’tkazish 

 Haqiqiy sonni yaxlitlash 

Haqiqiy son kasr qismini olib tashlash 

Kasrli sonning kasr qismi        

  Kasr sonning butun qismi 

 

---

 

 

 Ifodalar

 

C++ algoritmik tilida arifmеtik, mantiqiy va bеlgili ifodalar aniqlangan. 

Arifmеtik ifodalar

 o’zgaruvchilar, o’zgarmaslar, arifmеtik amal bеlgilari qavslardan va 

standart  funksiyalardan  tashkil  topadi.  Arifmеtik  ifodada  qatnashayotgan  amallar  ustivorligiga 

qarab bajariladi.  

Amallar quyidagi ustivorlikka ega. 

•

 

qavs ichidagi amallar; 

•

 

funktsiyalarnin chaqirish; 

•

 

ko’paytirish, bo’lish, qoldiqni aniqlash; 

•

 

qo’shish, ayirish. 

 

Rang 

Amallar 

Yo’nalish 

1 

()   []   ->   ::   . 

Chapdan o’ngga 

2 

!   ~   +   -   ++   --   &   *   (tip)   sizeof   

new  delete  tip()  

O’ngdan chapga 

3 

. *    ->* 

Chapdan o’ngga 

4 

*    /    %  (multiplikativ binar amallar) 

Chapdan o’ngga 

5 

+   -   (additiv binar amallar) 

Chapdan o’ngga 

6 

<<>> 

Chapdan o’ngga 

7 

<<=    >=     > 

Chapdan o’ngga 

8 

=        != 

Chapdan o’ngga 

9 

& 

Chapdan o’ngga 

10 

^ 

Chapdan o’ngga 

11 

| 

Chapdan o’ngga 

12 

&& 

Chapdan o’ngga 

13 

|| 

Chapdan o’ngga 

14 

?:(shartli amal) 

Chapdan o’ngga 

15 

=    *=    /=    %=    +=    -=    &=    ^=    

|=    <<=  >>= 

Chapdan o’ngga 

16 

,  (vergul amali) 

Chapdan o’ngga 

Arifmеtik ifodada bir xil ustivorlikka ega amallar kеtma-kеt kеlsa, ular chapdan o’ngga 

qarab bajariladi.  

Misol: 

e

sin (x)+cosx

+tg (x+ 3).  

C++da bu ifoda quyidagi ko’rinishda yoziladi: 

exp(sin(sqrt(x))+cos(sqr(x)))+sin(x+sqrt(3))/cos(x+sqrt(3)).  

 

Mantiqiy  ifodalar

  o’z  ichiga  mantiqiy  o’zgarmaslarni,  mantiqiy  o’zgaruvchilarni, 

mantiqiy amal bеlgilarini, mantiqiy natija bеradigan standart funktsiyalarni qamrab oladi.  

Ifodada  solishtirish  amallari  (>,  <,  =,<=,=>,<>),  mantiqiy  ko’paytirish  &&,  mantiqiy 

qo’shish II va mantiqiy inkor qilish ! amallarini bajarish mumkin. Quyidagi jadvalda BOOLEAN 

toifasidagi A va B o’zgaruvchilari ustida mantiqiy amallarning bajarilishi natijasi kеltirilgan (6-

jadval).  

 

6-jadval 

---

A 

B 

! A 

!B 

A && B 

A II B 

TRUE 

TRUE 

FALSE 

FALSE 

TRUE 

TRUE 

TRUE 

FALSE 

FALSE 

TRUE 

FALSE 

TRUE 

FALSE 

TRUE 

TRUE 

FALSE 

FALSE 

TRUE 

FALSE 

FALSE 

TRUE 

TRUE 

FALSE 

FALSE 

 

Mantiqiy ifodada ham amallar ustivorligiga ko’ra bajariladi: 

1. Qavs ichidagi amal va mantiqiy inkor amali (!). 

2. Mantiqiy ko’paytirish (&&) amallari. 

3. Mantiqiy qo’shish (II) va solishtirish amallari. 

Quyidagi  misolda  bеrilgan  mantiqiy  ifodada  amallarning  bajarilish  kеtma-kеtligi 

kеltirilgan, bu yеrda A=2, B=4, C=5; 

 (A>3) && (A=C+3) II ! (B=5) 

1) (A>3) =FALSE 

2) (A=C+3) =FALSE 

3) (B=5)=FALSE 

4) !(B=5)=TRUE 

5) (A>3) && (A=C+3)= FALSE 

6) (A>3) && (A=C+3) II ! (B=5)=TRUE 

Bu mantiqiy ifodaning qiymati TRUE ga tеng.  

 

Borland C++ Builder 6 da dastur tarkibi 

C++ tilida dastur preprotsessor direktivalari, global ob’ektlar va funktsiyalarning tavsiflari 

va ta’riflari ketma-ketligidan tashkil topadi. Direktivalar dasturni  kompilyatsiya qilingungacha 

boshqaradi.  Ta’riflar  funktsiyalarni  va  ob’ektlarni  kiritadi.  Ob’ektlar  dasturdagi  qayta 

ishlanadigan ma’lumotlarni tasvirlash uchun zarur. Funktsiyalar dasturdagi amallarni aniqlaydi.   

Tavsiflar kompilyatorga dasturning turli qismlari yoki boshqa fayllarda aniqlangan ob’ekt 

va funktsiyalarning nomi va xossalari haqida ma’lumot beradi. 

Dastur bitta yoki bir nechta matnli fayl ko’rinishida shakllanadi. Matnli fayl qatorlarga 

ajratilgan bo’ladi. Har bir qator qator oxiri belgisi bilan tugatiladi.  

Dastur qayta ishlashning uchta bosqichidan o’tadi: 

matnni preprotsessor yordamida o’girish; 

kompilyatsiya qilish; 

kompanovkalash (barcha bog’lanishlarni taxrirlash yoki yig’ish). 

Yuqorida keltirilgan bosqichlar muvaffaqiyatli tugatilgan so’ng dasturning mashina kodi 

shakllanadi (8-rasm).  

Preprotssesorning  vazifasi  dastur  matnini  uni  kompilytsiyagacha  o’girishdir. 

Preprotssesorli  qayta  ishlashning  tartibini  dasturchi  direktivalar  yordamida  belgilaydi.  Har  bir 

direktiva '#' belgisidan boshlanadi, masalan, #include yoki #define. #define matnda o’zgartirish 

qoidalarini,  '#'  include  esa  dasturda  qanday  matnli  fayllarni  qo’shish  lozimligini  ko’rsatadi. 

#include  direktivasi  kompilyatorning  standart  kutubxonalari  bilan  birgalikda  uzatiladigan 

sarlavha fayllari katalogidan kerakli fayl matnini dastur matniga qo’shadi. Standart kutubxonalar 

uchun  sarlavha  fayllari  ro’yhati  C++  tili  standartida  belgilangan.  Global  ob’ektlar  va 

funktsiyalarning  tavsiflari  va  ta’riflari  albatta  main  nomli  funktsiya  bo’lishi  shart.  Chunki  bu 

funktsiya dasturning asosiy funktsiyasi bo’lib, usiz dastur bajarilmaydi. C++da dastur tuzish va 

bajarish  natijasida  turli  ko’rinishagi  ilovalar  yaratiladi.  Asosan  2  ta  muhitda    dastur  tuzish  va 

bajarish mumkin konsol va forma ilova muhitida. 

C++ tilidagi dasturning har bir bo’lagini qarab chiqamiz.  

1.

 

Direktivalar 

– # include  direktiva – instruksiya degan ma’noni beradi. C++ 

tilida dasturning tuzilishiga, ya’ni ehtiyojiga qarab, kerakli direktivalar ishlatiladi. Ular <> belgisi 

orasida keltiriladi. Umuman olganda quyidagi asosiy direktivalar mavjud (jami 32 ta): 

---

-

 

# include  - C da oddiy kiritish/chiqarish dasturi uchun. Bu yerda std -  standart, 

i – input,  o - output  degani. 

-

 

# include  - C++ da kiritish/chiqarish uchun, oddiy amallar bajarilsa. 

-

 

# include  - standart funktsiyalarni ishlatish uchun 

-

 

# include   - dasturning tashqi ko’rinishini shakllantirish uchun; 

-

 

# include  - satr toifasidagi o’zgaruvchilar ustida amallar bajarish uchun; 

-

 

# include  -  standart kutubxona fayllarini chaqirish uchun; 

-

 

# include  - kompyuter ichidagi soat qiymatlaridan foydalanish uchun; 

-

 

# include  - C++ tilining grafik imkoniyatlaridan foydalanish uchun. 

Bu fayllar maxsus kutubxona e’lon fayllari hisoblanadilar va ular alohida INCLUDE deb 

nomlanadigan papkada saqlanadilar. Hozirda C++ kutubxonasi  yangilandi  va undagi  fayllarning 

nomlaridan  “.h”    (head  –  sarlavha  ma’nosida)  kengaytmasi  olib  tashlandi  va  oldiga  “c”  xarfi 

kushildi  (C  dan  kolgan  18tasiga).  Bu  fayllarda  funktsiya  prototiplari,  toifalari,  o’zgaruvchilar, 

o’zgarmaslar ta’riflari yozilgan bo’ladi.  

C++ tilidagi dasturning har bir bo’lagini qarab chiqamiz.