www.pedagoglar.uz
26-son 1 –to’plam may 2022
Sahifa: 184
yangi moddalar, jumladan, nitrat kislota, tuzlar va boshqalarni olishni kashf qildilar.
Misrlik olimlar tilidagi Kimyoga arablar „al“ qoʻshimchasini qoʻshib mashhur
„Alkimyo“ga asos soldilar. Natijada koʻpgina ilmiy asarlar, kitoblar, maqolalar va
tajribalar ifodalari paydo boʻldi. Keyinchalik bu soʻz Yevropa mamlakatlarida
„Ximiya“ nomi bilan ommalashdi. Muhammad Xorazmiy 10-asrda „Kimyo“ soʻzi
arabcha „kamoyakmi“, yaʼni „yashirmoq“, „berkitmoq“ ni anglatadi, deydi. Turk
olimi Toshkoʻpir-zodaning fikriga koʻra, mazkur soʻz yahudiycha „kimyax“ dan
olingan. Baʼzi olimlar „Kimyo“ soʻzi Misrning qad. nomi „Xem“ yoki „Hame“dan
olingan degan fikrni ilgari surishadi. Bu soʻz „qora“ yoki „qoramtir“ maʼnosini
anglatib, manbalarda „Kimyo“ „Misr fani“ degan maʼnoda keladi. Boshqa bir guruh
olimlar esa „Kimyo“ soʻzi yunoncha „kimyo“ iborasidan kelib chiqqan boʻlib,
„suyuqlik“, „eritilgan metall“ni anglatishiga ishora qiladilar. Ammo, qanday
boʻlishidan qatʼi nazar, mazkur fanning Sharq mamlakatlarida bir kator
rivojlanganligi, bu borada oʻrta osiyolik olimlarning xizmati katta ekanligi tarixiy
manbalardan maʼlum.
„Alkimyo“ asoschisi Jobir ibn Xayyom metallarning paydo boʻlishidagi oltingugurt-
simob nazariyasini olgʻa surgan, yaʼni yer qaʼrida quruq bogʻlanishdan oltingugurt
(„metallar otasi“), nam bugʻlanishdan esa simob („metallar onasi“) paydo boʻladi
degan fikrni aytadi. Ularning turli xil nisbatlarda birikishidan oltin, kumush, mis,
temir, qalay, qoʻrgʻoshin, shisha hosil boʻladi. Shu asnoda oddiy metallarni nodir
metallarga oʻtkazish haqida maʼlumotlar beriladi. „Element“ tushunchasiga koʻra,
oltingugurt — yonuvchanlik, simob — uchuvchanlik, tuz esa eruvchanlikni bildiradi.
Shoʻnga koʻra, bu moddalar turining kashf qilinishi asosiy fikr boʻldi. Olimning
izdoshlaridan boʻlgan Abu Nasr Forobiy oʻzining „Us todi Soniy“ asarida alkimyo
ilmining yoʻnalishini maʼqullaydi. Sharq allomalaridan Abu Bakr ap-Roziy „Sirlar
kitobi“da alkimyo maʼlum boʻlgan moddalarni oʻrganish, asbob-uskunalarni yigʻish
va foydalanish hamda tajribalar oʻtkazishni keltiradi. Roziy oʻz asarida oʻngacha
maʼlum boʻlgan moddalarni tasniflab, asbob va tajribalarni maʼlum bir tizimga
solgan. Abu Abdullo al-Xorazmiyning „Bilimlar kaliti“ kitobida Kimyoga alohida
Do'stlaringiz bilan baham: |