Замонавий узлуксиз таълимни рақамлаштириш: педагогика соҳасида

Kalit so’zlar:
kreativlik, fikr, ijodkorlik, rivojlantirish, tushuncha, 
yaratuvchanlik, yo`naltirish, samaradorlik
. 
O`zbek xalqi o`zining boy tarixi, buyuk o`tmishiga ega. Xalqimiz 
orasidan etishib chiqqan buyuk daholar o`z ilmiy-ijodiy faoliyatlari bilan 
insoniyat tsivilizatsiyasiga munosib hissa qo`shganlar. Biz ular bilan har 
qancha faxrlansak arziydi. Bu borada uyg`onish davri olimlarining 
mashaqqatli mehnatlarini, ma`naviy boylik xazinasiga qo`shgan hissalarini 
e`tirof etmaslikning iloji yo`q. O`zbekistonda tarixiy jihatdan qisqa bir 
davr ichida milliy davlatchilikni barpo qilish, bozor iqtisodiga o`tish, 
xalqaro munosabatlarni yo`lga qo`yish va rivojlantirish bobida ulkan ishlar 
amalga oshirildi. Ayniqsa, istiqlol xalqimizning ma`naviy uyg`onishi 
uchun to`la imkoniyat yaratdi. Yurtimiz tarixi, qadimiy madaniyatimiz 
tiklanmoqda va oliy qadriyat nufuziga ega bo`lmoqda. 
Bugungi jadal rivojlanayotgan zamonaviy globallashuv va 
axborotlashuv davrida ta’limni yanada rivojlantirish va takomillashtirishni 
dars jarayonida innovatsiyalarning turli shakllaridan tatbiq etmasdan turib 
amaiga oshirish mumkin emas. Innovatsion ta’lim ta’limda , birinchi 
navbatda, ijodiy qobilyatlar, o’z-o’zini rivojlantirish va kreativ fikrlash ehg 

---

135 
muhim motivatsiyalardan hisoblanadi. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining 
ijodiy 
imkoniyatlarini 
aniqlashda, 
ularning 
kreativ 
fikrlash 
motivatsiyalarini rivojlantirishda ta’lim-tarbiya jarayonida innovatsion
texnologiyalardan to’g’ri va o’rinli foydalanish muhim ahamiyat kasb 
etadi. 
XXI asr texnologiyalar asri, bugungi globallashuv davrida har bir 
sohada eng ilg’or fan yutuqlarini ko’rish oddiy holga aylanib qoldi. Har 
qaysi soha bo’lmasin uning negizida fan yutug’i turadi. Hatto texnika 
yutuqlari ham fan bilan bevosita va bilvosita bog’liq. Fandagi 
yutuqlarning natijasida yaratilgan innovatsiyalarning zaminida esa 
shaxsninhg kreativ qoboliyati yotadi. Shaxsning kreativlik qobiliyatini 
shakllantirish uchun avvalo shaxsni kreativ fikrlashga o’rgatish, 
kreativligini uyg’ota olish, yuzaga keltira olishi lozim. Kreativlik so’zi 
lotincha so’zdan olingan bo’lib “yaratish”, “vujudga keltirish” ma’nolarini 
anglatib, mavjud natijadan ham samaraliroq, afzalroq, mukammalroq, 
qulay, oson, shu bilan birga, qiziqarliroq bo’lgan, aniq, maqsadli 
qobiliyatdir. Ta’limda kreativlik ya’ni ijodkorlik yangilikka intilish ta’lim 
sifatini oshirishga maqsadli yo’naltirilgan bo’ladi. Avvalo kreativlik 
so’zini ilk bor 1922-yilda AQSH olimi D. Simpson tomonidan qo’llangan 
bo’lib odatiy tafakkurdan voz kechish qobiliyatini ta’riflagan. Ta’limdagi 
kreativlik dars jarayonida yuzaga keladi. Dars jarayonida kreativlik 
o’quvchilarida ijodkorlik qobiliyatlarini shakllantirish orqali yuzaga 
chiqadi.
Dars jarayonida ijodkorlikka erishish uchun erkinlikni me’yorida 
ta’minlash lozim. Darhaqiqat bugungi kunda dunyoda yuz berayotgan 
sanoatni harakatga keltiruvchi kuch bu kreativlikdir. Hayotga kreativ
ya’ni ijodkorlik bilan yondashish natijasida yuz beradigan ajoyibotlar , 
elektron xizmatlar, to’rtburchak tarvuzlar, tuproqsiz hosil olishdir. 
Bularning barchasi inson tasavvuri, tafakkurining mahsulidir.Tomas 
Edison, Albert Eynshteyn, Dmitriy Mendeleyev kabi buyuk shaxslar 
hayotga kreativ yondashganligi tufayli garchi maktabdagi baholari past 
bo’lsa ham o’z kasbining qirollari, ba’zilari esa Nobel mukofoti sovrindori 
ham bo’lgan.Kreativlik degaanda insonning yangilik yaratish, 
muammolarni 
yechishga 
qaratilgan 
ijodiy 
qobiliyti 
tushiniladi.Taqdimotchi F.Abdullayev kreativ fikrlash nima degan savolga 
javoblaridan biri quyidagicha edi: o’quvchilarning tasavvurlarini ta’sirchan 
tarzda ifodalash, bilim olishga undovchi orginal va samarali yechim 
topishga yo’naltiriladi. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining kreativ 
qobiliyatini rivojlantirish usullari va vositalariga ta’sir qiluvchi muhim 

---

136 
omillardan biri o’qituvchi-o’quvchilar hamkorligi ekanligiga alohida
e’tibor qaratildi. Ma’lumki, ta’lim jarayoni ikki yoqlama xarakterga ega 
bo’lib, o’qituvchi va o’quvchilarning teng munosabatlaridan tashkil 
topadi.Bu jarayonga rahbarlik qiluvchi o’qituvchi ta’lim jarayonining 
to’g’ri tashkil etilishi, ta’lim maqsadlarining to’g’ri amalga oshirilishi va 
ta’lim natijalari uchun javobgar shaxs hisoblanadi. Ammo bu ta’lim 
jarayoni o’qituvchining to’liq hukmronligi ostida amalga oshadigan 
jarayon degan noto’g’ri fikrning tug’ilishiga asos bo’la olmaydi. Hozirgi 
davr talabi bilan kimnidir bo’ysindirish orqali emas, balki hamkorlik 
munosabati yordamida ijobiy natijaga erishishdir. Ta’lim jarayonida 
o’quvchilar faoliyatining shakllanishi fan asoslarini o’zlashtirishga oid 
mexanizimgina bo’lib qolmasdan, balki shaxsning umumiy ijtimoiy-
madaniy qobiliyatlarini tarkib toptirishga ham qaratilishini unutmaslik 
lozim. Bizningcha o’quv vaziyatlari ta’lim jarayonini tashkil qiluvchi 
o’zgartiruvchan tizim sanalib u quyidagicha ikki qismdan iborat: 
-o’qituvchi bilan o’quvchilar hamkorligi; 
-o’quvchilarning o’zaro bir-birlari bilan hamkorligi. 
O’qituvchi 
bilan o’quvchilarning hamkorligi o’qituvchining 
o’quvchilarga ko’rsatadigan yordamidan boshlanadi. U asta -sekin 
faollashib o’quv harakatlariga aylanadi. Natijada o’qituvchi bilan 
o’quvchilar muosabati hamkorlik pozitsiyasiga o’sib o’tadi. 
Boshlang’ich sinf o’quvchilarining kreativlik fikrlash qobilyati va 
ijodkorlik xususiyati uning ta’lim jarayonidagi muloqotida, tafakkurida, 
his-tuyg’ularida va muayyan faoliyat turlarida namoyon bo’ladi. 
Kreativlik iqtidorning muhim omili sifatida ham aks etadi. Patti Drapeau 
nuqtai nazariga ko’ra kreativ fikrlash , eng avvalo, muayyan masala 
yuzasidan har tomonlama fikrlashdir. Darhaqiqat, har tomonlama fikrlash 
o’quvchilardan berilgan turli topshiriq, masala va vazifalarni bajarishda 
ko’plab g’oyalarga tayanishni talab etadi. Ya’ni topshiriqni bajarish , 
masalani yechishda o’quvchi yechimning bir necha variantlarini izlaydi, 
so’ngra ular orasidan eng maqbul birgina to’g’ri yechimga to’xtaladi. 
O`qituvchining ham dars jarayoniga kreativ yondashuvi o’quvchilarning 
darsda berilgan bilim, ko’nikma va malakalarni o’zlashtirishlari, qo’llay 
olishlari uchun muhim omil sanaladi. Buning uchun avvalo darsliklardagi 
mashqlarning o’rni muhim ahamiyatga egadir. Yangilanayotgan 
darsliklarga buncha jiddiy ahamiyat berilgan. Darslikdagi mashqlar 
saviyasi yuqoriligi bilan bir qatorda rang barang va juda qiziqarlidir. 
Ayniqsa, 2021-yil ta ta’sis etilgan 2-sinflar uchun Ona tili va o’qish 
savodxonligi yangi darsligi boshdan oyoq yangicha g’oyalar, yangicha 

---

137 
qarashlar asosida tashkil topgan. Darslikning “Quvnoq ferma”,“Robort 
ixtiro qilaman”,”G`aroyib ixtirolar”,”Shaxsiy kutubxona”kabi bo’limlarida 
o`quvchilarning 
ijodkorligiga 
alohida 
ahamiyat 
berilgan. 
O`quvchilarning shaxsiy fikrini muhim omil sifatida ko`plab topshiriqlar
berilgan. Darslikdagi juda ko`p topshiriqlar “agar siz shu vaziyatga 
tushsangiz nima qilgan bo’lardingiz yoki siz qanday yo’l tutgan 
bo’lardingiz” degan jumlalar juda ko’p uchraydi. Bunday topshiriqlar 
bolani yanada ko`proq o`ylashga undaydi, majburlaydi. Bu orqali esa 
o’quvchilarning shaxsiy fikri, ijodko’rligi har dars davomida shakllanib, 
rivojlanib boradi. 
Kreativ fikrlash va ijodiy tafakkurda tezkorlik, samaradorlik va natija 
muhim o’rin tutadi. O’quvchilarda kreativ fikrlash va ijodkorlik 
ko’nikmasini shakllantirishda, avvalo, sinfda qulay muhitni yaratish lozim. 
Kreativ ta’lim olayotgan o’quvchilarda asta sekin kreativ topshiriqlarni 
bajarishga nisbatan qiziqish ortadi. Bunday darslar o’quvchilarda katta 
ahamiyatga ega bo’lgan tanqidiy va kreativ fikrlash ko’nikmasining 
rivojlanishiga olib keladi. 
Boshlang’ich sinf o’quvchilariga, ayniqsa, 2- sinf o’quvchilariga ona 
tili va o`qish savodxonligi bo’yicha darslikda berilgan topshiriqlardan 
tashqari biror mavzuga loyiha tuzish yoki biror chizmalar ustida ishlash 
ularning izlanuvchanlik va kreativ fikrlash qobilyatlarini oshishida yaxshi 
samara beradi, ushbu fanga bo’lgan qiziqishini yanada ortishiga ham 
yordam beradi. Bunday boshqotirmalardan ona tili, o’qish va boshqa 
darslarda bemalol foydalanish mumkin.
O’tgan o’quv yillarida qo’llangan darsliklardan farqli o’laroq hozirgi 
yangi avlod darsliklari bir muncha murakkab bo’lib, yangi DTS talablariga 
asoslangan, kompetensiyaviy ta’limga mos keladi. Lekin bu darsliklardagi 
mavzularni o’quvchilarga yetkazishda har bir boshlang’ich sinf 
o’qituvchisining o’zi ham kreativ pedagoglik qobilyatiga ega bo’lishi 
kerak. Darhaqiqat, ta`limda islohot avvalo o`zimizdan boshlanadi. Biz 
pedagoglar bir necha yillar davomida shu shior asosida ta`lim jarayonida 
darslarni tashkil etdik. Har qanday mashq yoki topshiriqni ijodiy 
yondashishni ta`minlash avvalo o`qituvchining pedagogik mahorati 
bevosita va bilvosta bog`liq. Darlikda berilgan ixtiyoriy matn yoki hikoya 
uchun o`qituvchi quyidagicha savollar va topshiriqlar bilan murojaat 
qilishi mumkin: 
1.Agar siz muallifning o`rnida bo`lsangiz qanday yo`l tutgan 
bo`lardingiz? 
2.Sizda shunday imkoniyat bo`lganida nima qilardingiz? 

---

138 
3.Biror bir do`stingiz uchun siz qanday yaxshilik qilgansiz? 
4.Agar siz sehrgar bo`lsangiz birinchi ishni nimadan boshlagan 
bo`lardingiz? 
5.Kelajakdagi ishlaringiz uchun loyiha tuzing. 
6.Siz dars tayyorlash uchun qanday xonani qulay deb hisoblaysiz? 
7.Ota-onangiz, yaqinlaringiz, atrofdagilaringiz yoki do`stingiz uchun 
sizning qaysi hislatlaringiz yoqadi deb o`ylasiz? 
8.Ota-onangiz, yaqinlaringiz, atrofdagilaringiz yoki do`stingizning 
qaysi hislatlari sizga yoqadi? Nima uchun bunday deb o`ylaysiz? 
9.Qo`shimcha o`qish uchun nimalardan foydalanasiz? Nima uchun 
ularni o`qiyapsiz? 
10.Berilgan masalaning shartini o`zgartirishga harakat qiling. 
11.Masala shartiga mos chizma chizing. 
Bunday savol va topshiriqlarni davomli va muntazam berib borish va 
davom etkizish mumkin.Bu kabi savol va topshiriqlar o`quvchilarni 
o`ylashga, izlanishga undaydi. Natijada bola fikrlash majbur bo`ladi, 
o`ylashga kirishadi, dunyoqarashi kengayadi, o`zaro muloqatga kirishi 
osonlashadi. Bularning barchasi esa o`quvchilarning ijodkorligini yuzaga 
chiqarib berishi uchun juda muhim hisoblanadi. 
Xulosa qilib aytganda, har bir kreator va ijodkor boshlang’ich sinf 
o’qituvchisi o’z o’quvchilarining kreativ fikrlash qobilyatlarini o’z vaqtida 
aniqlashi va doimo rivojlantirib borishi shart va zarur. Hozirgi kundagi 
muhtaram Prezidentimiz tomonidan ilgari surilgan beshta muhim 
tashabbusning asosiy maqsadi ham o’quvchi va yoshlarning o’ziga xos 
kreativ qobilyatlarini aniqlash va rivojlantirishga va ularning bo’sh vaqtini 
mazmunli, samarali tashkil etishga qaratilgan. Ozod va obod 
Vatanimizning ertangi kelajagi bugungi o’quvchi yoshlarning qo’lida 
ekan, buni biz o’qituvchi pedagoglar doimo yodda tutishimiz va o’z 
kasbimizga sitqidildan yondashishimiz kerak.