Замонавий узлуксиз таълимни рақамлаштириш: педагогика соҳасида

Foydalanilgan adabiyotlar: 

---

558 
1.Xodjayev B.X. Umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti. Darslik
-
T.: Sano- Standart, 2017 y. 
2.Ro'ziyeva D.L, Tolipov O'.Q. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik 
mahorat. T.: Innovatsiya- Ziyo, 2019 y. 
3.Abdullayeva Sh. A, Ro'ziyeva D.I. Pedagogik diagnostika va
korreksiya.

 
MAKTABGACHA TAʼLIM TARBIYA YOSHDAGI 
BOLALARDA IJTIMOIY IDROKNI RIVOJLANTIRISH 
 
Sharipova D. P.- ADU, Maktabgacha ta’lim fakulteti talabasi 

Annotatsiya: 
ushbu maqolada maktabgacha yoshdagi bolalarni 
ijtimoiy idrokini o`stirish va rivojlantirish to`g`risida so`z yuritiladi.
Kalit so`zlar: 
idrok, obyekt, subyekt, tajriba, geometrik shakllar, 
chaqaloqlik davri, Gestalt nazariyasi
Аннотация: 
В данной статье рассматривается рост и развитие 
социального сознания детей дошкольного возраста. Статья состоит из 
аннотации, ключевых слов, введения, основной части, заключения и 
списка литературы. 
Ключевые слова:
восприятие, объект, субъект, опыт, 
геометрические фигуры, младенчество, гештальт-теория 
Hayotning birinchi yillarida idrok rivojlanishning juda murakkab 
sxemasiga amal qiladi. Gestalt nazariyasi izdoshlari bu fikrni 
qo’llabquvvatlaydi. Yangi tug’ilgan chaqaloq idrok etishning asosiy o’ziga 
xos xususiyatlariga ega tayyor shakllar bilan tug`iladi. Biroq, ularning 
qarashlaridan 
farqli 
o’laroq, 
hissiy 
jarayonlar 
asta-sekin 
murakkablashayotganidan dalolat beruvchi ko’proq eksperimental 
ma’lumotlar to’planib boradi, tasvirlar, turli ontogenetik bosqichlarda 
paydo bo’lib, tobora ko’proq bo’ladi, ortoskopik, ya’ni muhitni to’liqroq 
va yetarli darajada aks ettiradi. 
Bu yerda biz turli xil muammolarni hal qilish samaradorligi ortib 
borayotganini ko’rsatishga harakat qilamiz. Sensor muammolari 
bolalarning idrok etish qobiliyatiga bog’liq faoliyat, ya’ni mukammalroq 
vositalarni egallash darajasiga qarab ular idrok etayotgan obyektlar bilan 
tanishish demakdir. Sensor jarayonlarning ushbu kontseptsiyasi Sovet 
davrida o’rgangan tadqiqotchilar (A. N. Leontiev, B. L. Ananiev, P. Y. 

---

559 
Galperin, A. V. Zaporojets, V. P.Zinchenko va boshqalar) (Pavlovning 
refleks nazariyasi asosida) idrok etish jarayonining retseptorlari 
kontseptsiyasini rad etadilar. Lekin bu nazariya psixologiyada uzoq vaqt 
hukmronlik qildi. Biz bu jarayonga ma’lum bir jarayon sifatida qaraymiz. 
Pertseptiv harakat: bunday pertseptiv harakatlar muhim rollarni o’ynaydi. 
Ularning ta’sir qiluvchi komponentlari, ya’ni qo’lning teginish harakatlari 
idrok etilayotgan figuraning konturidan keyin obyekt yoki ko’zning 
harakatlari orqali ifodalanadi. Ushbu yo’naltiruvchining vazifasi – izlanish 
harakatlarining vazifasini tekshirishdan iborat.
Obyektni ko’paytirish va nusxa ko’chirish – ob’ektning adekvat 
tasvirini yaratish, uning xususiyatlari yoki unga “o’xshash”ini (A. 
Leontiev) hosil qiladi. Hamda, sezgi organlarining harakatlari orqali 
erishiladi, ehtimol, o’ynaydi. Idrok
jarayonlarida hissiy tuzatish roliga o’xshash rol murakkab harakatlarni 
boshqarishi boshqa manbaalarda ko’rsatishga harakat qilganimizdek, 
tashqi harakatlar yordamida buyumning maketini yasash kabi vazifalarni 
o`z ichiga oladi. Xususan, retseptor apparatlarining harakatlari bilan buni 
amalga oshirish mumkin.
Subyekt yaratilgan modelni idrok etuvchi obyektga qo’yish va shu 
bilan solishtirish o’zaro afferentatsiya (teskari aloqa) bu taqqoslashdan – 
farqlar signallari – sub’ektga imkon beradi. Modelga kerakli tuzatishlar 
kiritish va nusxani aniqroq qilish. Boshqacha qilib aytadigan bo’lsak, sezgi 
harakatlari nafaqat kashfiyot va modellashtirish funktsiyalari, balki idrok 
etilayotgan obyektga adekvat bo’lgan ortoskopik sensorli tasvirni 
ta’minlaydigan tuzatuvchi funktsiyalarni ham o`z ichiga oladi. Ma’lumki, 
bola nisbatan yaxshi rivojlangan analizator bilan tug’iladi, hamda turli 
umumiy va xususiy shartsiz holda namoyon bo’ladigan tizimlar yangi 
tug’ilgan chaqaloqning sezgi organlarini rag’batlantirish orqali uyg’otilishi 
mumkin bo’lgan reflekslar bilan uyg`un bo`ladi. Ulardan eng muhimi, 
keyingi hissiy rivojlanish uchun, bu shaklda paydo bo’ladigan 
yo’naltiruvchi-izlanish natijalaridir. 
Bolaning 
retseptor 
a’zolarining 
qo’zg’atuvchilarga 
qarab 
harakatlari- ularni mustahkamlash, rag’batlantirish, ularning harakatlarini 
kuzatish va boshqalar. Yangi tug’ilgan chaqaloqning bunday 
yo’naltiruvchi javoblari juda nomukammal, ammo laboratoriyada 
o’tkazilgan tajribalar (M. I. Lisins va L. A. Venger) javoblar bu juda 
rivojlanishga moyil bo’lishini ko’rsatadi. Shuningdek, bolalardagi idrok 
hayotining birinchi oylarida keskin farqlanadi va nisbatan murakkab hissiy 
effektlarga olib keladi. L. A. Vengerning tajribalari orientatsiyani keltirib 

---

560 
chiqarish mumkinligini isbotladi, ya`ni 3 yoki 4-chi chaqaloqlarda 
geometrik shakllar kabi murakkab shakllarni farqlash oylikdanoq 
boshlanadi. Dastlabki tajribalar davomida bolalarga ikkita ko’rsatildi uch 
o’lchamli ob’ektlar (tetrahedral, prizma va shar). Har bir obyektga ko’z 
bilan tikilib turish muddati barcha bolalar uchun bir xil qilib belgilanadi. 
Keyinchalik, ob’ektlardan biri (prizma) tepaga osilgan jism bo`ladi 
lekin bola ko’p pooaqt qoladigan beshik uning bu jismga nisbatan, shuning 
uchun orientatsiya javobini yo`qotadi. Qo`shimcha ravishda, nazorat 
tajribalari turli vaqtlarda va turli xil muhitlarda amalga oshiriladi. Yana 
bolalarga juft ob’ektlar ko’rsatiladi. Har bir juftlikda ob’ekt prizma, 
ikkinchisi esa yangi (to’p, silindr yoki konus) edi. Nazorat tajribalarida 
bolalar ko’zlarini yangi tomonga qaratdilar ob’ekt va unga eski, tanish 
bo’lganidan ko’ra uzoqroq vaqt davomida mahkamlangan obyektga 
nisbatan idrok ortiqroq bo`ladi, natija ular ob’ektlarni farqlaganliklarini 
ko’rsatadi. 
Xulosa qilib aytganda, Vengerning kuzatishlari shundan dalolat 
beradiki, uch oylik chaqaloqdagi retseptor a’zolarining harakati 
boshqaruvchi (bola harakatni boshqaradi, ya’ni bajaradi – harakatni) 
aniqlaydi, izlanish, modellashtirishni emas, balki aynan xarakterni 
ifodalaydi. Harakatlarning vazifasi retseptorni u yoki bu qo’zg’atuvchini 
kuzatish uchun optimal holatga keltirish, nusxa ko’chirish emas. Bizning 
tajribalarimiz shuni ko’rsatadiki, unda adekvat idrok etuvchi tasvir 
mavjud. Kichkina bolalarni ob’ekt bilan vizual va sensorli tanishtirish 
orqali ajratib bo`lmaydi, bunday tasvirni amaliy mashg’ulotlar jarayonida 
shakllantirish mumkinAmaliy operatsiyalar jarayonida bolalar nafaqat 
ob’ektlarning turli xususiyatlarini ajratib ko’rsatishdi, balki ular o’rtasidagi 
ba’zi munosabatlarni ham aniqladilar. Bizning tadqiqotlarimiz shuni 
ko’rsatadiki, sensorli o’rganish jarayoni xaotik tarzda o’tishi va unumli 
bo’lmasligi mumkin. Ammo jarayonni idrok harakatlarini shakllantirish 
bosqichining psixologik qonuniyatlariga muvofiq tashkil eta olsak, bu 
o’rganish samaradorligini sezilarli darajada oshirish mumkin.