Замонавий узлуксиз таълимни рақамлаштириш: педагогика соҳасида

Фойдаланган адабиётлар рўйхати
1.
Нишова З.Т. Парпиева Ш.А. Имконияти чекланган ўқувчиларни 
касб-ҳунарга йўналтиришнинг психологик жиҳатлари. Замонавий 
таълим журнали, 2015 йил, № 12 
2.
Мактабгача таълимда ўқув-тарбиявий ишларни ташкил 
этишнинг самарадорлиги: Муаммо ва ечимлар. Республика илмий-
амалий анжуман маатериаллари тўплами 
O’QUVCHILAR ONGINI SHAKLANTIRISH, PEDAGOGIK-
PSIXOLOGIK OMILLAR TA’SIRI 

---

388 
Xaydarova E.A.- ADU,BTSTI yo'nalishi talabasi
 
Annotatsiya:
ushbu maqola barkamol avlodni tarbiyalashda ta’sir 
qiluvchi omillarni ongni shaklanish jaroyoniga qay daraja ta’sir 
ko’rsatishi yoritib berilgan. Shaxs kamolotida irsiyat muhit va ta’lim-
tarbiyaning o’rni va ahamyati darajalari ochib berishga harakat qilingan. 
Umumiy va maxsus xulosalar berib o’tilgan. 
Kalit so’zlar:
irsiyat, muhit, ta’lim-tarbiya, rivojlanish, inson 
kamoloti, bilim, ijtimoiy omil. 
Аннотация:
эта статья посвящена тому, в какой степени 
факторы, влияющие на воспитание гармонично развитого поколения, 
влияют на процесс формирования сознания. Была предпринята 
попытка выявить уровни наследственности в зрелости личности и 
роль и значение воспитания и обучения. Даются общие и 
специальные заключения. 
Ключевые слова:
наследственность, окружающая среда, 
образование-воспитание, развитие, зрелость человека, знания, 
социальный фактор. 
Insoniyat yaratilibdiki u mukammallikka intilib keladi. Bunda 
ma'naviyatning, bilim va tarbiyaning o'rni beqiyosdir. Chunki inson bolasi 
bilim va tarbiya vositasida ulg'ayadi. Agar u bilim olmasa, yaxshi tarbiya 
topmasa hayotda o'z o'rnini topishi dargumon. Demak, olingan bilim va 
tarbiyaning inson ongida uyg'unlashib, uning turmush tarziga aylanishi 
inson ma'naviyatini yuzaga keltiradi.
Har bir jamiyatda shaxsning shakllanishi, kamol topishi muhim 
muammolardan 
hisoblanadi. 
Shu 
sababli 
shaxsning 
shakllanishi 
masalalariga to’g’ri yondashish uchun shaxsning tabiatini, tuzilishini, 
uning xulq-atvorini va unga ta’sir sabab va vositalarini bilish zarur. 
Shaxsning rivojlanishi jarayoni bir qancha omillar ta’sirida sodir 
bo’ladi. Bular irsiyat, ya’ni biologik omil hamda muhit, ta’lim va tarbiya, 
shaxs faolligi (ijtimoiy omil) shaxsni shakllantirishning asosiy omillari deb 
tushuniladi. 
Ma’lumki, shaxs, inson tirik organizmdir, shu sababli uning hayoti 
biologiyaning 
umumiy 
qonunlariga, 
yoshlar 
anatomiyasi 
va 
fiziologiyasining maxsus qonunlariga bo’ysunadi. Shaxsning, ayniqsa 
bolaning jismoniy rivojlanishi, sog’ligi biologik omilga bog’liqdir. 
Biologiyaning asosiy tushunchasi bo’lgan irsiyatning, ya’ni bolaning nasl-
nasabining roliga olimlarimiz alohida e’tibor bermoqda. Harbir bola 

---

389 
insonlarga xos tug’ma xususiyatlar bilan dunyoga keladi. Bola o’zining 
avlod-ajdodlaridan ko’pgina biologik belgilarni meros sifatida qabul qilib 
oladi, xatto ayrim kasalliklar ham nasldan naslga o’tadi. Biologik omillar 
shaxsning jismoniy rivojlanishiga ham ta’sir ko’rsatadi. Shunday ekan, 
sog’lom ota-onadan sog’lom farzand dunyoga kelishini unutmasligimiz 
lozim. 
Muhit 
– bu shaxsga ta’sir etuvchi tashqi voqea va hodisalar 
kompleksidir. Bular: tabiiy muhit (geografik, ekologik) ijtimoiy muhit 
(shaxs yashayotgan jamiyat) oila muhiti va boshqalar kiradi. Bular orasida 
ijtimoiy muhitning, ya’ni shaxs yashayotgan jamiyatning inson kamoloti 
uchun yaratilgan imkoniyatlari muhim ro’l o’ynaydi. Mustaqil 
O’zbekistonimizda ta’lim tizimini isloh qilish, kadrlar tayyorlash milliy 
dasturini qabul qilinishi barkamol avlodni yaratishdagi dastlabki 
qadamlardir.
Shaxs rivojlanishiga erishish har bir jamiyatda amalga oshirilayotgan 
tarbiya tizimi orqali amalga oshiriladi. Faqat tarbiya orqali insondagi 
rivojlanish imkoniyatlarini ro’yobga chiqarish mumkin. Tarbiya 
jarayonida aniq maqsad va reja asosida shaxsga ta’sir etiladi. Buning 
natijasida muhitdagi voqealarning to’g’ri ijobiy ta’sirini amalga oshirish 
imkoni tug’iladi. Muhit bera olmagan narsalar tarbiya orqali hosil qilinadi, 
xatto tarbiya tufayli shaxsda tug’ma kamchiliklarni ham o’zgartirib 
shaxsni kamolga yetkazish mumkin.[3]
Bundan tashqari muhitning salbiy ta’siri tufayli tarbiyasi izdan 
chiqqanlarni ham qayta tarbiyalaydi. Rivojlanish shaxs faoliyatidan 
tashqarida bo’lmaydi. Shu sababli odam faoliyati uning rivojlanishi uchun 
asos bo’ladi. Pedagogik jihatdan to’g’ri uyushtirilgan har qanday faoliyat 
xoh o’yin, mehnat, o’qish, sport va boshqalar shaxsning rivojlanishiga 
ta’sir ko’rsatadi.
Shaxs ulg’aya borgan sari uning faoliyati ham mazmunan, ham 
shaklan o’zgarib boradi, turli yosh davrlarida esa faoliyat turlari ham 
o’zgarib boradi. Shu sababli bola hayotida o’yin, o’quvchi hayotida o’qish, 
kattalar hayotida mehnat faoliyatlari katta ahamiyatga egadir. 
O’quvchi va talabalarning rivojlanishida o’quv jarayonlarining 
ahamiyati va ta’siri beqiyos kattadir. Bilimlarni o’zlashtirish ularning 
tafakkurini o’stiradi, ijodiy qobiliyatlarini shakllantirishning asosiy 
vositasi bo’lib qoladi. Tarbiya bilan rivojlanishning o’zaro bir-biriga ta’siri 
va munosabatlari mavjud, chunki qayerda tarbiya jarayoni muammolari 
to’g’ri hal etilsa, u shaxs kamolotiga samarali ta’sir ko’rsatadi. Kamol 
topgan shaxs tarbiyaning roli va imkoniyatlariga ishonch bilan qaraydi. 

---

390 
Tarbiya shaxsning rivojlanishini ta’minlashi uchun boladagi 
rivojlanishning mohiyatini tushunish, bilish faoliyatining o’zgarish 
sabablarini aniqlash zarur. Tarbiya haqiqatan rivojlantiruvchi omil 
bo’lmog’i uchun tarbiyalanuvchi jamiyatning tarbiya oldiga qo’ygan 
talablarini, shaxsning o’ziga xos xususiyatlarini bilishi zarur.[4]
Shaxsning rivojlanib kamol topishi, hayotning hamma bosqichlarida 
bir xil bo’lmay, balki yosh xususiyatlari va hayot tajribalariga qarab har xil 
bo’ladi. Tarbiya jarayonida o’sayotgan avlodning yosh va o’ziga xos 
xususiyatlarini bilish va hisobga olish juda zarur. 
Ma’lumki, bir xil yoshdagi bolalarning, o’quvchi-talabalarning har 
birini o’ziga xos xususiyatlari, psixik jarayonlari mavjud. 
Bu o’ziga xoslik rivojlanish jarayonida yaqqol namoyon bo’ladi. 
Yosh xususiyatlarini hisobga olish, bola xususiyatiga moslashish emas, 
balki shu yosh davrda bola imkoniyatlarini hisobga olgan holda ta’lim va 
tarbiya ishlarini tashkil etish demakdir.
Shundagina shaxs rivojlanishiga tarbiyaning ta’siri samarali bo’ladi. 
Bolalarni o’qitish va tarbiyalashning muvaffaqiyati o’qituvchining har xil 
yoshdagi bolalar o’rtasidagi tafovutlarni qay darajada hisobga olishiga 
bog’liqdir.
Xulosa o’rnida shuni aytishimiz mumkinki, shaxsni shaklanish 
jaroyoni uzoq mudatli bir birini to’ldirib boruvchi pedagogik va psixologik 
omillarga bevosita bo’g’liq bo’ladi. Shuning uchun har bir omilni ta’sirini 
har tomonlama to’gri hisobga olmoqlik shaxs kamolotining asosiy mezoni 
xisoblanadi. Bu esa barchamizdan doimo o’z ustimizda ishlashni talab 
qiladi, Zamonaviy bilimlarni egalash orqali barchamiz o’sib kelayotgan 
yosh avlodni barkomol qilib tarbiyalashga o’z xissamizni qo’shgan 
bo’lamiz.