Замонавий узлуксиз таълимни рақамлаштириш: педагогика соҳасида

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: 
1.
Матғозиев А. “Философия” терминининг дастлабки ўзбекча 
изоҳи // “Ўзбек тили ва адабиёти” журнали. – 1971., №4. 
2.
Мирзааҳмедова З. Иқтисодиёт терминологиясини тартибга 
солишнинг айрим масалалари // “Ўзбек тили ва адабиёти” 
журнали. – 2003., №6.
3.
Ҳожиев А. Лингвистик терминларнинг изоҳли луғати. – 
Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2002.
41
Дубичинский В.В. Лексикография русского языка. учеб. пособие / Дубичинский В.В. – М. : Наука: Флинта, 
2008. – 432 с. – С. 100. 

---

677 
4.
Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов / 
О.С.Ахманова. – 2-е изд., стер. – М.: УРСС: Эдиториал УРСС, 
2004. 
5.
Васильева Н.В., Виноградов В.А., Шахнарович А.М. Краткий 
словарь лингвистических терминов. – М., 1995 
 
 
 
 
 
 
BO`LAJAK TABIIY FANLAR O`QITUVCHILARINING 
AXBOROT TEXNOLOGIYALARI ASOSIDA VIRTUAL 
LABORATORIYA ISHLARINI TASHKIL QILISH 
ISTIQBOLLARI 
Djurayeva B.A. - T.N.Qori Niyoziy nomidagi
O’zbekiston pedagogika fanlar ilmiy-tadqiqot instituti. 
Annotatsiya:
bo`lajak tabiiy fanlar o`qituvchilari tabiiy fanlarni 
o`qitishda o`quv jarayoniga axborot texnologiyalari asosida virtual 
laboratoriya ishlarini tashkil qilishi haqida fikr yuritilgan. 
Kalit so`zlar:
axborot, texnologiya, virtual laboratoriya, internet, 
masofaviy ta`lim, raqamli texnologiya, multimediya, elektron darslik
. 
Vatanimiz kelajagi xalqimizning ertangi kuni, mamlakatimizning 
jahon hamjamiyatidagi obro` e‘tibori, avvalambor farzandlarimizning 
unib-o‘sib qanday inson bo‘lib hayotga kirib borishiga bog‘liqdir. Biz 
bunday o‘tkir haqiqatni unutmasligimiz kerak, zero har qanday jamiyatda 
yosh avlodni jismonan sog‘lom, ruhan tetik, ma‘naviyati yuksak, va 
albatta, bilimli, o‘zi tanlagan sohani еtuk mutaxassisi bo‘lib еtishishi 
davlat ravnaqi va rivojida alohida o‘rin kasb etadi. Biz ta‘lim-tarbiya 
jarayonida o‘sib kelayotgan yosh avlodni hozirgi zamon bilan hamnafas 
holda kerakli bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘zida mujassamlashtirgan 
jamiyatga raqobatbardosh kadrlarni tayyorlab berishimiz uchun ta‘lim va 
o‘qitish sifatini innovatsion texnologiya va g‘oyalar asosida hamda 
ta‘limda hozirda ishlab chiqilgan va xalqaro tajribalarda yuqori samara 

---

678 
bergan interfaol metodlarni har bir mavzuga individual yondoshgan holda 
tadbiq qilishimiz hozirgi zamon talabidir.
Bugungi kunda mustaqil O‘zbekistonimizda isloh qilinayotgan ta‘lim 
tizimining bosh maqsadi va g‘oyasi ham har tamonlama еtuk komil 
insonni tarbiyalab voyaga еtkazishdan iborat [1.70b]. Buning uchun, 
avvalo ta'lim tizimining barcha shakllardagi muassasalarida ta'lim 
jarayonini ilg'or, ilmiy-uslubiy jihatdan asoslangan yangi va zamonaviy 
uslubiyot bilan ta'minlash lozim. Yosh avlodga ta'lim-tarbiya berishning 
maqsadi, vazifalari, mazmuni, uslubiy talablariga ko'ra fan, texnika va 
ilg'or texnologiya yutuqlaridan unumli foydalanish bugungi ta'lim tizimi 
oldida turgan dolzarb muammolardan biri hisoblanadi.
Ushbu 
maqsadlarni 
ro'yobga 
chiqarishning 
asosiy 
vazifalari 
quyidagilardan iborat:
-tayyorlanayotgan mutaxassislarga real iqtisodiyot tarmoqlari va 
sohalardagi mavjud talablarga alohida e'tibor qaratgan holda ta'lim va 
tarbiya berish sohasidagi moddiy-texnika bazani yanada mustahkamlash;
-ta'lim 
jarayoniga 
yangi 
axborot-kommunikatsiya 
va 
pedagogik 
texnologiyalarni, elektron darsliklar, multimediya vositalarini keng joriy 
etish, ta'lim muassasalarining o'quv-laboratoriya bazasini mustahkamlash;
-raqamli va keng formatli telekommunikatsiya aloqa vositalari hamda 
internet tizimini yanada rivojlantirish va keng o'zlashtirish[2.552 b]. 
Hozirda shitob bilan rivojlanib borayotgan fan-texnika, tabiiy-ilmiy 
fanlarning barcha fanlar rivojida qudratli vosita ekanligini yana bir bor 
isbotladi va isbotlab kelmoqda. Shu sababdan o'qitish jarayonini tashkil 
etish, o'quv materiallarini bayon etishni takomillashtirish tamoyillariga 
ma'lum o'zgartirishlar kiritish zarur bo'ladi. Bunda ta'lim jarayoniga 
zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy etish va ulardan foydalanish 
maqsadga erishishdagi eng samarali yo'llari hisoblanadi.
Agar internetni axborot texnologiyasining asosiy vositalaridan biri sifatida 
qarasak, u orqali masofaviy ta'limni qo'llash muammosi keng ma'noda hal 
etilmoqda. Bunday ta'limni yo'lga qo'yish tufayli, onlayn tarzida mustaqil 
ishlar uchun axborotlarni qabul qilish, nazorat ishlarini bajarish, 
o'qituvchiga savol berish va tezlik bilan javoblarni olish mumkin 
bo'lmoqda. O'qitishning bunday shakli o'qituvchiga tez va operativ tarzda 
har bir talabaning materialni o'zlashtirishini nazorat qilish va kerak 
bo'lganda o'quv jarayoniga kerakli tuzatishlarni kiritish imkoniyatini 
bermoqda.
Buning natijasida so'nggi vaqtlarda internet tarmog'iga virtual 
laboratoriya ishlarini joylashtirish boshlandi va kun sayin rivojlanib 

---

679 
kelmoqdaVirtual laboratoriya ishlarini qo'llashning dolzarbligi yana 
shundan iboratki, unda laboratoriya tajribalarini tashkil qilish uchun 
murakkab qurilmalarni yasash, qurilmalarni va reaktivlarni saqlash, 
almashtirish shart emasligi bilan bir qatorda ta'mirlash ishlari, kimyoviy 
idishlarni yuvish kabi ishlar bajarilishi shart emas. Hamma laboratoriya 
ishlari kompyuter xotirasida yoki tashqi xotirada elektron variantda va bir 
joyda saqlanadi. Kompyuter qurilmasi xavfsiz, ishlatish qiyin emas va shu 
bilan birga foydalanuvchidan faqatgina belgilangan maxsus dasturlar bilan 
ishlash ko'nikmasini talab qiladi[3. 328 b].
Virtual laboratoriyani quyidagi holatlarda ishlatish tavsiya qilinadi:
-O'quvchilarni bajariladigan tajriba texnikasi bilan tanishtirish uchun;
-Tajriba vaqtida qo'llaniladigan asboblar bilan tanishtirish uchun;
-Hisobotlar qilish va kuzatish ko'nikmalarini shakllantirish maqsadida;
Bu kabi ishlar uch o'lchamli animatsiya va tasvirlarni qo'llash orqali 
amalga oshiriladi. Ular maxsus dasturlashtirilgan va ovoz bilan 
ta'minlangan bo'ladi. Bunda ayni mavzuning mazmuni ma'lumotlar, 
nazorat savollari va turli xil illyustratsiyalardan iborat bo'ladi[4. 11b].
Virtual laboratoriya maksimal ko'rgazmalilikka, tajribani bajarish uchun 
real qurilmalarning aynan mos kelishini ta'minlaydi. Bu o'quvchilarning 
ishlarini 
yengillashtiradi, 
vaqtni 
tejaydi, 
o'rganilgan 
mavzuning 
o'zlashtirish darajasini oshiradi. Bundan tashqari jarayonning virtual 
modeli o'qituvchiga o'quvchilarning o'zlashtirish darajasiga qarab, 
o'rganilayotgan mavzu yuzasidan qo'shimcha savollar shakllantirishga 
(ayni mavzu yuzasidan) yordam beradi[5. 47 b].
Virtual laboratoriya ishlari ikki guruhga bo'linadi: axborotli-
o'rgatuvchi va nazoratli. Axborotli-o'rgatuvchi guruxdagi laboratoriya 
ishlari ma'ruza materiallari asosida tuziladi va nazariy ma'lumotlar, 
bajariladigan ishning modelini o'z ichiga oladi. Nazorat guruhidagi 
laboratoriya ishlari sinov tarzida bo'lib, oldindan tayyorlangan qurilma va 
reaktivlar asosida o'quvchilar tomonidan laboratoriya ishlarini mustaqil 
tarzda tashkil qilishga asoslangan. Bunda o'quvchilarga bajariladiganish 
yuzasidan interfaol ko'rsatmalar beriladi va o'qituvchi tomonidan ularning 
bajarilishini to'g'ri ekanligini yoki noto'g'ri bajarilayotganligini og'zaki va 
yoki yozma tarzda nazorat qilib turiladi.
Yuqorida keltirilgan fikrlar asosida xulosa qilib, kimyo fanlaridan 
laboratoriya mashg'ulotlarini o'tkazishda virtual laboratoriyalarning 
afzalliklari va kamchiliklari to'g'risida quyidagi fikrlarni bildirish mumkin:
Virtual laboratoriyaning afzalliklari:
1) interfaolligi;

---

680 
2) mahsus laboratoriya xonalarga bog'liq bo'lmagan holda ishlatilishi 
(kompyuter bor joyda ishlatish imkoniyati);
3) o'quv muassasasida bajarish mumkin bo'lmagan yoki real vaqtda 
kuzatish mumkin bo'lmagan hollarda obekt, jarayon va hodisalarning 
modellashtirilishi;
4) internetdan foydalanib, masofaviy ta'lim asosida topshiriqlarni amalga 
oshirish imkoniyati;
5) reaktivlar yetishmay qolganda;
6) hayot uchun xavfli bo'lgan moddalar bilan tajribalarni bajarishda;
Virtual laboratoriyaning kamchiliklari:
1) real tadqiqotlarni bajarmasligi;
2) moddiy ko'rgazmalilikni yo'qligi;
3) ma'lum bir qurilmalar bilan amaliy ishlash ko'nikmasining yo'qligi.
Keltirilgan kamchiliklarga qaramay, masofaviy ta'limda yoki tabiiy 
sharoitda ta'lim muassasalarida bajarish imkoniyati yo'q laboratoriya 
ishlarini o'tkazish uchun virtual laboratoriyalardan foydalanish samarali 
usullardan ekanligini ta'kidlaymiz.