Zahiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

ASOSIY QISM
AROMATIK UGLEVODORODLAR
Arenlar molekuladagi xalqalar soniga va xalqalarning birikish turiga qarab sinflanadi. Eng sodda arenlar monosiklik arenlar hisoblanadi, ya’ni benzol uning gomologlari va hosilalaridir.
Polisiklik arenlar izolirlangan (ajratilgan) va kondensirlangan siklik arenlarga bo‘linadi. Benzol birinchi marta M.Faradey tomonidan 1825 yilda toshko’mir gazidan ajratib olingan va miqdoriy analiz kilgan. 1834 yilda E.Mitcherlix benzolni benzoy kislotasining tuzlarini qizdirib olgan va benzin deb nomlashni taklif kilgan. Keyinroq Yu.Libix bu birikmani benzol deb atashni taklif qilgan.
Benzol o‘ziga xos hidga ega bo‘lib, g‘aroyib xossalarni namoyon qilgan. To‘yinmaganligiga qaramasdan birikish reaksiyalariga juda qiyin, lekin o‘ziga xos almashinish reaksiyalariga oson kirishgan. Shuning uchun benzol va uning gomologlari alohida sinfga ajratilgan va aromatik uglevodorodlar deb nomlangan. Ularning hosilalari esa aromatik birikmalar nomini olgan. Benzolinning struktura formulasini siklogeksatrien sistemasi sifatida nemis kimyogari A.Kekule taklif qilgan (1865 y.).

Lekin A.Kekule benzolning tuzilishi va kimyoviy xossalari orasdagi bog‘liqlikni to‘la izohlab bera olmagan. U benzolda haqiqiy qo‘shbog‘lar yo‘q deb taxmin qilgan va bog‘lar ossillyatsiyasi g‘oyasini ilgari surgan.

Bundan kelib chiqib aromatik birikmalar va aromatik xossalar tushunchalari alohida ma’no kasb eta boshladi. Uchta qo‘shbog‘li, olti a’zoli siklik tuzilishga va o‘ziga xos kimyoviy xossalarga ega bo‘lgan birikmalar shunday nomlana boshlandi.

Keyinchalik kvant kimyosi rivojlangandan keyin aromatik birikmalarning tuzilishi va kimyoviy xossalari izohlab berildi.
Xozirda aromatik uglevodorodlar tushunchasi o‘rniga arenlar, aromatik birikmalar tushunchasiga o‘rniga arenlarning hosilalari ishlatilishi taklif qilingan.
Arenlar molekuladagi sikllar soni va ularning birikish shakliga qarab ajratiladi. Eng sodda birikmalar monosiklik arenlarga benzol va uning gomologlari va hosilalari kiradi.