Zahiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

Dars o’tish usullari: dars takrorlash, suhbat va savol-javob, amaliy topshiriqni mustaqil 
bajarish hamda olingan natijalarni munozara qilish tarzida olib boriladi. Bunda talabalarning 
mustaqil, erkin fikrlash va fikrlarni bayon etishga o’rgatish uchun ularga mavzu bo’yicha 
savollar beriladi, talabalar guruh-guruh bo’lib amaliy ishni mustaqil bajaradilar va natijalarni 
bayon qiladilar, natijalar o’qituvchi bilan birgalikda tahlil qilinadi. 
Darsning mazmuni: 
2.1. Populyasiyaning yosh tuzilmasi haqida nazariy ma’lumotlar. 
Populyasiyada turli yoshga mansub individlarning o’zaro nisbati uning yosh tuzilmasini 
ifodalaydi. Populyasiyaning yosh tuzilmasi o’z- o’zini yaratish jadalligi, o’lish darajasi, avlod 
almashinish tezligi kabi muhim jarayonlarni aks ettiradi.
Populyasiyaning yosh tuzilmasi quyidagi usullarda ifodalanishi mumkin. 
1) turli yoshdagi individlar guruhi nisbati orqali; 
2) turli avlodlar nisbati orqali; 
3) predreproduktiv, reproduktiv va postreproduktiv davrlar davomiyligining nisbati 
orqali; 
4) individlarning rivojlanish va o’sish xususiyatlari orqali. 
Individlarning yoshiga bog’lik holda ularning yashash muhitiga va alohida omillarga 
talabi sezilarli o’zgarib turadi. Ontogenezning turli bosqichlarida organizmlarning yashash 
muhiti, oziqlanish usuli, harakatlanish xususiyatlari, faolligi almashinib turishi mumkin. Ayrim 
hollarda bir turga mansub turli yoshdagi guruhlar o’rtasidagi farq turli turlar o’rtasidagi farqlarga 

---

nisbatan kuchliroq ifodalangan bo’ladi. Masalan, baqalarning yetuk davri va lichinkasi, 
kapalaklar va ularning lichinkasi va boshqalar. 
Turli yoshdagi guruhlar o’rtasida hayot tarzida farqlar shunga olib keladiki, ba’zi 
funksiyalar to’lig’icha rivojlanishning ma’lum bosqichlarida bajariladi. Masalan, 
hasharotlarning ko’pchiligi yetuk davrida deyarli oziqlanmaydi. Oziqlanish va o’sish lichinka 
bosqichida amalga oshiriladi. Yetuk davri esa tarqalish va ko’payish vazifasini bajaradi. 
Populyasiyada individlarning yosh jihatidan bir-biridan farq qilishi populyasiyaning 
ekologik xilma-xilligini kuchaytiradi, bu esa noqulay tashqi muhit sharoitlarida turning yashab 
qolish imkoniyatlarini kengaytiradi. 
O’simlik populyasiyalarida yosh tuzilma turli yoshdagi individlar nisbatida ifodalanadi. 
Individlarning yosh holati-uning tashqi muhit bilan ma’lum munosabatlarini tavsiflaydigan 
ontogenezning ma’lum bosqichidir. O’simlik populyasiyasining yosh tuzilmasida quyidagi 
guruhlarni ajratib ko’rsatish mumkin: 
O’simta- tuzilishi jihatdan sodda, ikki yo’l bilan oziqlanadigan (urug’dagi zapas oziqa va 
qisman mustaqil) kichik o’simliklar; 
Yosh o’simliklar- mustaqil oziqlanadi, shoxlanmagan yoki shoxlanish boshlangan, 
barglari uncha yirik bo’lmagan o’simliklar. 
Yetuk vegetativ o’simliklar - yer usti va yer osti organlari to’liq shakllangan, lekin 
reproduktiv organlari hali yo’q. Bu o’simliklar keyinchalik gul va meva hosil bo’lishi bilan 
generativ bosqichga o’tadi. Generativ bosqichga o’tishda organizmda fiziologik va bioximik 
o’zgarishlar yuzaga keladi. Transpirasiya va fotosintez tezligi oshadi. 
Yosh generativ o’simliklar- gullaydi, meva hosil qiladi, o’simlik yetuk shaklga kiradi. 
O’rta yoshli generativ o’simliklar - har tomonlama yetuk, eng yuqori o’sish va urug’
hosil qilishga qobiliyatli o’simliklar. 
Qari generativ o’simliklar - reproduktiv funksiyasi zaiflashgan, shoxlanish va ildiz 
o’sishi jarayonlari sekinlashgan o’simliklar. Bu o’simliklarda yemirilish jarayoni yangilanish 
jarayonidan ustun. 
Qari vegetativ o’simliklar- meva hosil qilishi to’xtagan o’simlik, yemirilish jarayoni 
ko’payadi, ildiz va shoxlari orasidagi bog’lanish zaiflashadi. 
O’layotgan individlar - o’lchamlari kichiklashgan, ko’pchilik hujayralari o’lgan 
o’simliklar.
O’simlik populyasiyasida individlarning yosh holatiga qarab taqsimlanishi yosh 
spektri deb ataladi. Agar populyasiya yosh spektri fakat urug’ va o’simtalardan iborat bo’lsa, bu 
populyasiya invazion populyasiya deb ataladi. Yosh biosenozda endi shakllanayotgan 
populyasiyalar shunday populyasiyadir. Bunday populyasiya o’z-o’zini boshqarishga qodir 
emas. Agar populyasiya barcha yoshdagi guruhlardan iborat bo’lsa, normal populyasiya 
deyiladi. Bunday populyasiya mustaqil va o’z-o’zini boshqara oladi. Generativ va vegetativ qari 
individlardan iborat populyasiya regressiv populyasiya deb ataladi. Invazion, normal va 
regressiv populyasiyalar bir-biriga o’tib turadi. 
Senopopulyasiyalar yosh tuzilmasi turning biologik xususiyatlari tomonidan 
belgilanadi, hamda tashqi muhit sharoitlariga bog’liq bo’ladi. Senopopulyasiyaning yosh 
spektri uning holati va o’zgaruvchan yashash muhitiga moslashganlik darajasini aks ettiradi.