Z. T. Nishanova, N. G. Kamilova, D. U. Abdullayeva, M. X. Xolnazarova

15.5.  0 ‘smirlik  davriga  o‘tishdagi  inqiroz

Kichik maktab  yoshining  oxiriga  kelib  an’anaviy ta’lim  tizimi- 

da  chuqur  motivatsion  inqiroz  kuzatiladi  (ba’zan  uni  motivatsion 

vakuum ham deb ataladi). Bunda yangi ijtimoiy pozitsiyani egallash 

bilan bogliq motivatsiya yo‘qoladi  (o‘qish hayotiy majburiyatlardan 

biriga  aylanadi),  o‘qishning  mazmunli  motivlari  mavjud  bolmay- 

di, shakllanmagan boladi. Inqiroz belgilari quyidagilarda namoyon 

boladi: maktabga umuman salbiy munosabat, unga borish majburiy 

emas, o‘quv topshiriqlarini bajarishni istamaslik, o‘qituvchilar bilan 

nizolashishlar.  Bola o‘quv faoliyatida  qanchalik kam muvaffaqiyat­

ga erishgan bolsa,  unga shunchalik oglr tuyuladi.

Maktabda  o‘quvchining  barqaror  mavqei  shakllangan  b o la­

di,  ayniqsa  qulay  bolmagan  mavqe  o‘smirlik  davriga  olishda 

ham  saqlanib  qoladi.  Boshlanglch sinf davrida bilim,  malaka va 

ko‘nikmalarning  yetishmasligi  tufayli  hal  qilinmagan  qiyinchi- 

liklar  o‘smirlik  davriga  olishda  yanada  chuqurlashadi.  Bola  hal 

qilishi  zarur bolmagan,  muammolar,  topshiriqlarga  duch  keladi

317

---

(o‘zini  tekshirish  va  boshqalar bilan  solishtirish,  har  xil  o‘qituv- 

chilarning talablariga,  ta’limning yangi sharoitlariga moslashish).

N.K  Polivanovaning  ta’kidlashicha,  o‘smirlikdan  oldingi  in- 

qirozning  asosiy  psixologik  mazmuni  refleksiyaning  «o‘ziga  qa- 

ratilishidir»1.  0 ‘quv  faoliyatida  shakllangan  refleksiv  munosabat 

o‘z-o‘zini anglash sohasiga ko‘chiriladi.

Shunday  qilib,  rivojlanishning  ijtimoiy  vaziyatini  qayta  qu- 

rishda  turli  topshiriqlarni  bajarishning  asosiy  sharti  sifatida  o‘z 

xislatlari  va  ko‘nikmalariga,  «o‘ziga  yo‘nalganlik»  vujudga  kela­

di.  Bolalar  xarakterida  kattalikka  intilish  kuzatiladi.  Tengdosh­

lari  bilan  muloqot  shaxsiy  rivojlanishning  ko‘p jihatlarini  belgi- 

lay boshlaydi.

Maktabning  boshlanglch  sinfidan  o‘rta  sinfga  o‘tgan  bola- 

lardagi  ijtimoiy  psixologik  moslashuvning  o‘ziga  xosliklari 

L.B.Bekniyazova  tadqiqotlarida  ko'zga  tashlanadi2.  Tadqiqotchi 

ta’lim jarayonidagi qiyinchiliklarni o‘quvchining psixologik xusu- 

siyatlari,  bilish  jarayonlarining  rivojlanganlik  darajasi,  motivat­

sion  sohadagi  o‘ziga  xosliklar,  atrofdagilar va  o‘ziga  bolgan  ijti­

moiy munosabatlar sistemasi bilan boglaydi.

K.Q.Mamedovning  fikricha,  psixik  rivojlanishi  sustlashgan 

bolalarning  maktabgacha  yosh  bosqichida,  shuningdek,  bosh­

langlch sinf o‘quvchilarida va o‘smir yoshidagilarda tafakkurning 

so‘z-mantiq  turi  normal  tengdoshlariga  nisbatan yetarli  darajada 

shakllanmagan3.  Ammo  bu  xususiyatning  ifodalanishi  maktab­

gacha  yoshdan  o‘smirlik  yoshi  tomon  kamayib  borishi  kuzatila­

di.  Olim  ijtimoiylashuv  va  mustaqil  fikrlashga  moyillikni  ushbu 

jarayonning psixologik mexanizmi  sifatida  e’tirof etadi.  K.Q.Ma- 

medov psixik rivojlanishi  sustlashgan bolalar tafakkuriga xos xu-