Z. T. Nishanova, N. G. Kamilova, D. U. Abdullayeva, M. X. Xolnazarova

D.B.Elkoninning bolalikdagi  psixik rivojlanishni  davrlashtirish

chizmasi

Eralar

Davrlar

Xro-

nologik

chegaralar

Yetakchi

faoliyat

ko'rinishi

Faoli­

yat

turi

Davrga

xos

bo'lgan

rivojlanish

Ilk bolalik

G o‘daklik

0—1  yosh

Bevosita

emotsional

muloqot

I

M o tiv a t­

sion  ehti- 

yoj  sohasi

Ilk bolalik

1—3  yosh

Predmetli

harakatli

faoliyat

II

I n t e lle k ­

tual  bilish 

sohasi

Bolalik

M aktabga­

cha  tarbiya 

yoshi

3—7  yosh

Rolli  o ‘yin

I

M o tiv a t ­

sion  ehti- 

yoj  sohasi

Kichik

maktab

yoshi

7—10  yosh 0 ‘qish

II

I n t e l l e k ­

tual  bilish 

sohasi

0 ‘smirlik

O'smirlik

11-15

yosh

Tengdoshlar 

bilan intim 

(jinsiy)  shax­

siy muloqot

I

M o t iv a t ­

sion  bilish 

sohasi

Ilk

o‘spirinlik

15-17

yosh

0 ‘quv-kasbiy II

I n t e lle k ­

tual  bilish 

sohasi

199

---

Bir  yosh  davrining  (bolalarda  ehtiyoj  va  motivlar  ko‘proq 

shakllanadi)  ikkinchi boshqa yosh davri bilan  (bolalarda u yoki 

bu  faoliyatning  aniq  operatsiyalari  shakllanadi)  qonuniyatli  al- 

mashinuvi  sodir bo'ladi.  Misol  uchun,  go'daklikda  kattalar  bi­

lan  emotsional  muloqotga,  predmetli  olamni  egallash  va  ish- 

bilarmon  —  hamkorlik  ehtiyojlari  va  motivlari  yuzaga  keladi, 

ular  muvofiq  keluvchi  operatsiyalar  shakllanganda,  ilk  yosh- 

da,  predmetli  faoliyatda  amalga  oshadi.  Biroq,  maktabgacha 

tarbiya  yoshida  o‘yin  faoliyatida  keyingi  kichik  maktab  yoshi- 

da yetakchi  bo'ladigan  faoliyatning  ehtiyoj  va  motivlari  ko'proq 

rivojlanadi.  Shuning  uchun  ikki  ma’lum  bir  turdagi  yoshlar 

bir-biri  bilan  o‘zaro  bog'langandek  va  bu  «bog'lanish»  (yoki 

D.B.Elkonin  so'zlari  bilan  aytganda  «era»)  butun  bolalik  da­

vomida  amalga  oshadi  (yoki  davriy  takrorlanadi).  Shunday 

qilib,  D.B.Elkonin  oriyentatsiyaning  ilgarilab  rivojlanish  qonu- 

niyati  bajaruvchi  qismiga  nisbatan  faqatgina  funksional  emas, 

balki  psixikaning  yosh  davriga  bogliq  rivojlanishida ham  ta’sir 

ko'rsatadi,  deb  taxmin  qiladi:  bolaning  rivojlanish  jarayoni- 

da  avval  faoliyatning  motivatsion,  so'ngra  operatsional  texnik 

tomonlarini  egallash  sodir  bo'ladi.  D.B.Elkonin  nuqtayi  na- 

zariga  ko'ra,  faoliyatning  motivatsion  va  operatsion  tomonla­

rini  rivojlanish  darajalari  o'rtasida  doimiy  ravishda  uzilish  yu­

zaga keladi,  biri oldinga chiqib boshqasidan o'zib  ketadi hamda 

orqada  qolgan  tomon  rivojlanishning  zarur  darajasiga  yetishi 

uchun  faoliyatni  o'zgartirishi  zarur.  Rivojlanishni  harakatlan- 

tiruvchi kuchlar bola  tomonidan faoliyatning  predmetli  va m o­

tivatsion  tomonlarini  egallash jarayonida  shakllanadigan  qara- 

ma-qarshilik  (ziddiyat)  bilan  bog'liq.  D.B.Elkonin  tomonidan 

shakllantirilgan,  bolaning psixik rivojlanishidagi  davriylik fara- 

zi  L.S.Vigotskiyning  g'oyalarini  ijodiy  rivojlantiradi,  u  bola- 

da  nafaqat  bilish,  balki  shaxsning  motivatsion  —  ehtiyoj  soha- 

si  ham  shakllanishini,  bola  tomonidan  insonlar  va  predmetlar 

olamini  o'zlashtirilishini  tushuntirib,  psixik  rivojlanishda  o'z- 

o'zini  rivojlantirish mexanizmini  ochib berdi.

200

---