|
Poteomik yoki metabolomik tadqiqotlar jarayonida aniqlangan
o‘tkir buyrak jarohatining potentsial siydik ma‘lumoti
Siydik ma’lumoti
Aniqlangan jarohat
turi
Nefrotoksikant xili
Tadqiqotchilar
α-GST (α-gluta-tion-
S-transferaz)
Kollagen I va II turi
fragmentlari
JJB-1 (jigar jaro-hati
belgilovchisi)
NGL (neytrofil
gelatinazli lipokalin)
Vanin 1
Proksimal kanallar
Ko‘p-↑EKM
a
tomonidan paydo
bo‘lgan
Proksimal kanal
jarohat
Kanal jarohati
Kanal jarohati
gepaxlor-1,
3- butaden
Gentamisin, sisplatin
Kadmiy, ko‘p
Polisikl hushboy
uglevodorodlar
Gentamisin, sisplatin
Svain
va
boshqalar
(2012)
Rouse va boshqalar
(2012)
Prozialekk va
boshqalar (2007)
Lakquaniti va
boshqalar (2012)
Hosohata va boshqalar
(2012)
154
6.7. Asosiy inson nefrotoksikantlari
Nefrotoksikantlarning tuzilishi va fizik hamda kimyoviy xususiyatlaridagi
farqlari, nefrotoksiklikning yagona mexanik tushunchasini ishlab chiqish
jarayoniga qator qiyinchiliklar tug‘dirayotgan edi. Shunday qilib, buyrak shikast-
lanishining klinik belgilari odatda juda o‘xshash bo‘lishi bilan, toksikantlar
orasida bir nechtagina kimyoviy va tizimiy o‘xshashliklar kuzatiladi, masalan,
og‘ir metall simobi, mikotoksin fumonizin B
1
, immunodepressant Sikposporin A
yoki aminoglyukoza gentamitsini kabilar. Nefrotoksin sindromi ta’siridagi
ksenobiotiklarni keng qamrab olgandan ko‘ra, biz zaharlanishning reaksiyalari
asosida yotgan bir nechta turli mexanizmlarni o‘rganib chiqamiz.
1. Nefrotoksik dorilar. Insonlar iste’mol qiladigan dori vositalarining kam
qismi buyrak shikastlanishiga sabab deb tanishtirilgan. Dori-darmonlarning keng
qo‘llanila-digan ikki guruhi alohida e’tiborga loyiq. Bu dorilarga aminoglikozidlar
va nosteroid yallig‘lanishga qarshi dorilar (NYQD) kiradi.
2. Ish sharoiti bilan bog‘liq nefrotoksikantlar. Galogenli erituvchilarga
surunkali ta’sir ishchilar orasiga buyrak kasalligining kelib chiqishiga asosiy sabab
sifatida katta e’tiborni tortdi. Bu sinfga kiruvchi kimyoviy moddalarning a’zolari
turli va ko‘p bo‘lib, quyida biz ulardan faqat ikkita sababchilarni qisqa o‘rganib
chiqamiz.
1) Xloroform. Xloroform o‘zining ajoyib erituvchanlik xususiyati sabab,
sanoatda keng qo‘llaniladi, lekin ko‘p rivojlangan mamlakatlar “yashil kimyo”
sintetik tamoyiliga asoslanib sanoatda tabiiy texnologiyalarni qo‘llash maqsadida,
uning ishlatilishiga cheklov qo‘ygan. Xloroform moddasi sanoatda xlordiftormetan
xladagenti (‘R-22) ni ishlab chiqarishda keng qo‘llanilgan, lekin atmosferada
azon kamayishiga olib keladigan omil sifatida qator mamlakatlarda ta’qiqlangan.
Laboratoriya sharoitida kemiruvchilarga nisbatan qo‘llanilgan xloroform proksimal
naychaning shikastlanishiga va ochiq naycha shishishi hamda nekroziga olib
kelgan. Funktsional o‘zgarishga qonli siydik azotining ko‘payishi, proteinuria va
glyukozuriyalar kiradi. Kimyoviy modda bilan ishlaydigan kishilarda ish
155
jarayonidan so‘ng moddaning ta’siri farqi seziladi. Toki xloroform nefrotoksiklik
metabolizm sifatida ma’lum ekan, metabolitlarni qozg‘atuvchilar haqida aniq
fikr aytish qiyin bo‘ladi. Hujayra membranalarida fosfolipidlarni zaharlovchi
dixlormetil radikalni CYP katalizatori metabolizmi hosil qiladi (6.4-rasm).
6.4-rasm. Xloroform nefrotoksiklik o‘z ichiga fosgenga katalizatsiyali o‘zgar-
gan CYP2E1 ni olishi mumkin, lekin bunda boshqa metabolik moddalarning ham
hissasi bo‘lish ehtimoli bor. Fosgen bir nechta taqdirlarni boshidan o‘tkazadi, shu
jumladan, beixtiyor gidroliz yoki, glutation yoki oqsil kabi reagentlar bilan
nukleofil reaksiyaga kirishadi. Gepoksiya sharoitida yuqori konsentratsiyada
xloroform oksidlanib, hujayra membranasiga hujum qiladigan erkin radikallarga
aylanadi.
2) Trixloretilen. Reagentlarning yirik galoalken sinfiga mansub ko‘p
nefrotoksik moddalarning biri bo‘lgan trixloretilen-1,1,2 erituvchi hamda oziq-
ovqat mahsulotlarini yog‘sizlantiruvchi sifatida keng qo‘llaniladi. Trixloretilen
156
atrof-muhitni ifloslan-tiruvchi sifatida soha vakillarini xavotirga soladi, sababi u
axlatlarda, suvda, havoda va tuproqda keng tarqalgan. Jigarni zaharlash
xususiyatidan tashqari, trixloretilen laboratoriyadagi hayvonlarning o‘tkir buyrak
kasalligiga chalinishiga, jigar va buyrakda o‘smalar paydo bo‘lishiga, insonlarda
non-Hodgkin limfomasi-ning paydo bo‘lishiga olib keladi. Trixloretilenning yana
bir diqqatni tortuvchi tomoni shundaki, u kalamushlar jigarida peroksisom
tarqatuvchisidir. Ish joyidagi sharoit hamda atrof-muhitda trixloretilenning
ta’siri – u odamlarda immunotoksiklik va autoimmun buzilishi holatlari bilan
bog‘liq.
Nefrotoksikantlarning tabiatda uchrashi. O‘tkir nefrotoksik birikmalar
o‘simlik dunyosida keng tarqalgan. So‘nggi o‘n yilliklarda Bolqon oldi davlat-
larining o‘latiga aylangan buyrak nefropatiyasi va saraton shakllanishiga olib
kelayotgan, o‘tlar bilan bog‘liq nefrotoksikantlarga qarshi kurashishda ancha
muvaffaqiyatlarga erishildi. Nefrotoksikantlarning insonga ta’siri zaharlangan,
ayniqsa mog‘orli qishloq xojaligi oziq-ovqatlardan o‘tadi, bunda Penissilum,
Aspergillus va Monaskus mog‘orlari shlamidan paydo bo‘lgan nefrotoksik
mikotoksin-sitrinin ayanchli oqibatlarga olib keladi.
Monaskus shlami Xitoy oziq-ovqat sanoatida bo‘yoq sifatida keng qo‘lla-
niladi. Sitrinin ishlab chiqaruvchi boshqa mog‘orlar donli mahsulotlar yetish-
tirilishida katta muammolarni keltirib chiqaradi. Bular: makkajo‘xori, bug‘doy,
guruch, suli va arpa mahsulotlaridir. Sitrinin nefrotoksikligining ustida olib
borilgan izlanishlar eksperimental turlarga qarab ancha o‘zgaradi, ammo yillar
davomida kemiruvchilar ustida olib borilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki,
proksimal nekroz naychada va membranada juda ta’sirchan kechadi. Sitrinin
oksidlanish metabolizmiga uchrasa ham, uning asl aralashmasi hujayralarning
apoptik o‘limiga va oksidlanish ta’siriga uchraydi. Sitrinin sababchisi bo‘lgan
mog‘or yana boshqa kuchli nefrotoksik mikotoksin –Oxratoksin A ni ishlab
chiqaradi, shu sababli har bir toksikantning naychaga yetkazgan proksimal zararini
aniqlash mushkul. Oxratoksin A jigarda va buyrakda o‘sma hosil bo‘lishiga olib
keladi.
157
Do'stlaringiz bilan baham: |
