Z. T. Karabayeva

 
7.3.  Homila va  embrion  metabolizmi 
 
Ona,  yo‘ldosh  va  homila  to‘qimalaridagi  ksenobiotik  metabolizmlar 
o‘rtasidagi  murakkab  aloqalar  teratogen  sindromlarini  mexanik  izlanishlar 
jarayonini  murakkablashtiradi.  Darhaqiqat,  isbotlangan  10  ga  yaqin  inson  terato-
genlarining  metabolitlarga  qo‘shgan  hissasi  yoki  foydasi  haqida  aniq  to‘xtamga 
kelingani yo‘q. Bu holat hayvonlar ustida o‘tkazilgan kuzatishlarda samaraliroqdir, 
ammo  noaniqlik  inson  organizmidagi  metabolitlarda  noaniqlik  markaziy  o‘rinni 
egallaydi, bunga hatto yaxshi o‘rganib chiqilgan talidomid toksikanti ham kiradi. 
Embrion  ksenibiotik-metabolik  xususiyatlarining  homila  davrida  doimiy 
ravishda  o‘zgarib  turishi  teratogen  natijalarida  metabolitlar  ta’sirini  murakkab-
lashtiradi
40
. Nihoyat, ko‘p  qo‘llaniladigan  laboratoriy  sharoitidagi  jonzodlar va 
                                                           
40
 
Tyl RW. Commentary on the role of maternal toxicity on developmental toxicity. Birth Defects Res B Dev Reprod Toxicol. 
2012;95:262–6.
 
 

---

 
 
165 
 
inson  embrioni  orasidagi  ksenobiotik-metabolik    fermentlarning    yetilish  farqlari 
bu  sohaning  rivojlanishida  qator  to‘siqlarni  keltirib  chiqaradi.  Ayrim  teratogen-
larda bioaktivatsiya  jarayoni ona    jigarida    sodir bo‘ladi, shunday  ekan,  zaharlan-
gan  metabolitlar  bu  tana  a’zosining  o‘zidayoq  homilaga  salbiy  ta’sir  yetishidan 
oldinroq,    ya’ni    qon  aylanish  tizimiga  o‘tib  ulgurmasdan  zaharlanishdan  xoli  
bo‘la  oladimi?  
Ko‘psiklli  xushboy  uglevodorodlar  (KXU)  -  keng  tarqalgan  atrof-muhitni 
ifloslantiruvchi  va  asosiy  tamaki  tutuni  konserogenlari  ona  jigaridagi  bio-
aktivatsiya  jarayonini  o‘z    ichiga  oladi.  Shunday  bo‘lishiga  qaramasdan,  embrion 
ham  ksenobiotiklarni  bioaktivlashrira  oladi,  degan  xulosaga  kelish  mushkul, 
sababi,  KXU ning  takror  va  takror ta’siri yo‘ldoshning CYP1A1 oqsilini oshirib 
yuboradi  va  natijada  KXU  zaharli  metabolitga  aylanadi.  Ona  tana  a’zolaridagi 
bioaktivatsiya  jarayoni  kamdan-kam  hollarda  homiladagi  teratogen  natijalarga  
nisbatan  metabolizmiga  ijobiy  ta’sir  ko‘rsatadi.  
Odatda,  inson  embrioni  ksenobiotiklarga  nisbatan  ojiz  ta’sir  o‘tkazadi. 
Embrion  jigari  homiladorlikning  to‘rtinchi  haftasida  mezoderma  va  endoderma-
lardan  hosil  bo‘ladi  va  u  birinchi  uch  oy  davomida  rovojlanadi.  Silliq  endo-
plazmatik  to‘qima  bu  davr  mobaynida  sekin  rivojlangani  sababli,  inson 
embrionining  jigarida  CYP  ning  asosiy  ko‘rinishlari  (masalan,  CYP1A2,  -2K9,  -
2D6, -2E1 va -3A4) juda sust yoki umuman ko‘rinmaydi. CYP3A7 oqsili bundan 
mustasno,  chunki  uning  embrional  namoyon  bo‘lish  darajasi  yuqori.  CYP3A7  
oqsili  ko‘plab    zararli  ksenobiotiklar  (masalan,  KXU  va  aflotoksin  B
1
)  ni 
bioaktivlashrira  olgani  sababli,  inson  organizmidagi  teratogen  sindromida 
markaziy o‘rin tutadi.