Z. T. Karabayeva

4.3-rasm.  Reaktiv  metabolitlarning  kimyoviy  barqarorligi  ksenobiotiklar 
metobollashuvi  vaqtida  to‘qimalarga  yetadigan  zararni  mahalliylashishiga  ta’sir 
etadi. 
 
Makromolekulyar    tanlov.    Reaktiv  metabolitlar  ko‘p  hollarda  oqsillarga 
nisbatan  DNK  bilan  farqli  munosabatda  bo‘ladi  va  barcha  tarkibiy  hujayralarga 
tartibsiz  ravishda  hujum  qilmaydi.  Reaktiv  metabolitlar  uchun  afzal  bo‘lgan 
makromolekulyar  nishonlarni  aniqlashda  birlamchi  toksik  moddalar  ta’sirida 
yuzaga keluvchi toksik reaktsiyalarni tushuntirishga yordam beradi. DNK ga uzoq 
muddat  ta’sir  etuvchi  metabolitlar  saraton  va  boshqa  irsiy  kasalliklarga  sabab 

---

 
 
90 
 
bo‘ladi.  Homiladorlik  davrida  DNK  ga  zarar  yetkazuvchi  metabolitlar  embrion 
rivojlanishiga  ta’sir  ko‘rsatadi  va  bolalarda  saraton  kasalligini  rivojlanish  havfini 
keltirib  chiqaradi,  masalan,  leykemiya  kasalligini.  Metabolit  DNKga  zarar 
yetkazishi natijasida genomdahi hujumlar ketma-ketligi qanday sodir bo‘ladi degan 
savol  tug‘iladi.  Genning  zararlanishi  oqibatida  oqsil  faoliyati  buziladi  va  ferment 
tanqisligi  yuzaga  keladi.  Bundan  tashqari  mutatsiya  holati  ham  yuzaga  kelib 
oqsillarning normal bo‘lmagan holatga olib keladi. Hujayra oqsillari bilan bog‘liq 
bo‘lgan  metabolitlar  ko‘p    hollarda  organ  faoliyatining  buzilishi  bilan  yoki 
allergiya qozg‘ovchi toksik reaktsiyalar bilan bog‘liq bo‘ladi.
17
 
Elektron    hususiyatlar.  Reaktiv  metabolitlarning  ko‘p  qismi  “elektrofil”lar 
bo‘ladi,  bular  elekrton-tanqis  turlar  bo‘lib,  ular  o‘z  elektron  qobiqlarini 
elektrodonor  reagentlar  (nukleofillar)  bilan  reaktsiyaga  kirirshish  orqali  tiklaydi. 
Bunda  asosan  oqsillar  nishonga  olinadi,  chunki  oqsillar  hujayrada  joylashgan 
bo‘lib,  aminokislota  yon  zanjirlarida  elektron  atomlarga  boy.  Ksnobiotiklar 
metabolizmida  yuzaga    keluvchi  metabolitlar  hujayra  makromolekulalari  bilan 
reaktsiyaga  kirishishi  davomida  o‘zini  “qattiq”  va  “yumshoq”  elekrtofillardek 
tutadi. “Qattiq” elektrofillar ijobiy zaryadga ega bo‘lib, metabolit tizimida osonlik 
bilan  joyini  o‘zgartirmaydigan  valent  elektronlarga  ega.  “Yumshoq”  elektrofillar 
esa  qisman  zaryadga  ega  va  elektronlar  esa  metobollashuv  orqali    o‘z    o‘rnini 
o‘zgartiradi.
18
 
Reaktiv  metabolitning    elektron  hususiyatlarini  bilish  foydali,  toksiklik 
holati  nazariyasiga  muvofiq  yumshoq  elektrofillar  yumshoq  nukleofillar  bilan, 
qattiq  elekrtrofillar  esa  qattiq  nukleofillar  bilan  munosabatga  kirishadi.  Bu  bizga 
nima uchun turli metabolitlar yoki oqsil yoki  DNK ni afzal ko‘rishini tusunishga 
yordam  beradi:  odatda,  yumshoq  elektrofillar  (masalan,  metabolit  N-аtsetil-p-
ksinomin,    paratsetamoldan  tashkil  topgan)  asosan  oqsillarga  zarar  yetkazadi  va 
                                                           
17
 
Stachulski  AV  et  al.  The  generation,  detection,  and  effects  of  reactive  drug  metabolites.  Med  Res  Rev.  2012.  doi: 
10.1002/med.21273 
. Epub 2012 Okt 22. 
 
18
 
Stepan  AF  et  al.  Structural  alert/reactive  metabolite  concept  as  applied  in  medicinal  chemistry  to  mitigate  the  risk  of 
idiosynkratik drug toxicity: a perspective based on the critical examination of trends in the top 200 drugs marketed in the United 
States. Chem Res Toxikol. 2011;24:1345–410.
 
 

---

 
 
91 
 
shu  boisdan  odatda  organlarni  zararlash  holati  bilan  bog‘liq  (masalan,  gepatok-
siklik,  nefrotoksiklik),  qattiq  elektrofillar  esa  (masalan,  diolepoksidlar,  politsiklik 
aromatlashtirilgan  uglevodorodlardan  tashkil  topgan)    DNKga  zarar  yetkazish  va 
saraton kasalligini keltirib chiqarish hususiyatiga ega.