Z. T. Karabayeva

4.3.  Reaktiv metabolitlarning hujayralarga salbiy ta’siri 
 
Dori-darmonlar  yoki  kimyoviy  moddalar  metabolizmida  reaktiv  oraliq 
mahsulotlarining  kashf  qilinganligi  ko‘plab  tadqiqotlarni  o‘tkazish  uchun 
imkoniyatlar  eshigini  ochib  berdi.  Bu  kabi    kashfiyotlar  natijasida  tug‘ilgan 
savollar  bir  talaygina. Masalan, reaktiv  metalobiltlar  glutotin  kabi  hujayraning     
“tuzog‘i” dami yoki unday emasmi?  Ayrim kerakli hujayralar ham to‘liq o‘rganib 
chiqilishi kerak:  metabolitlar hujayra oqsillariga zarar yetkazadimi, agar shunday 
bo‘lsa,  ularning  qaysi  biri  zaif  hisoblanadi?  Bu  zarar  asosiy  oqsil  vazifasini 
o‘taydimi  yoki  to‘qimaning  nobud  bo‘lishiga  olib  keladimi?  Metabolitlarning 
DNK  ga  hujumi  xavflimi;  bunday  zararning  birontasi  DNK  ko‘payishi  davrida 
genetik  mutatsiyaga  sabab  bo‘ladimi?  Bu  kabi  har  qanday  natija  juda  jiddiy 
yondashuvni  talab  qiladi,  sababi  DNK  dagi  bu  o‘zgarish    insonlarda  saraton 
kasalligining kelib chiqishiga sabab bo‘ladi.   
Tanlangan dori yoki ksenobiotik uchun  bioaktivatsiya  salohiyatining  kashf 
qilinishi    ham    homiladorlik  davrida  ta’sir  qilish  oqibatlari  haqida  savollarni 
yuzaga  keltiradi:    embrion,  homila  yoki  ona  yo‘ldoshidagi  reaktiv  metabolitning 
shakllanishi  peranital  rivojlantirishga  zarar  yetkazish  ehtimoli  bormi?    So‘nggi 
savol, metabolitlar va ularning moljali bosh miya hujayralarining nobud bo‘lishiga 
sabab  bo‘ladimi?  Bu  savol  ko‘plab  tadqiqotchilarni  hayratga  solib  kelmoqda. 
Mazkur  bobning  qolgan  qismlarida,  biz  bu  savol    bilan  bog‘liq  bir  necha  yirik 
nazariyalarga  diqqatimizni  qaratamiz.  Har  bir  mexanizmni  qisqacha  ko‘rib  chiqar 
ekanmiz,  shuni  yodda  tutishimiz  kerakki,  ular  alohida  ko‘rinishda  kamdan-kam 
uchraydi.  
Bioaktivatsiya  holatida  uchraydigan  ko‘plab  kimyoviy  moddalar  uchun, 

---

 
 
92 
 
quyidagi  mexanizmlarning  ayrimlarida  to‘qimalarning  zararlanishi  kuzatilishi 
mumkin.  Haqiqatdan  ham,  ayrim  kimyoviy  moddalar  uchun  tirik  to‘qimalarda 
barcha mexanizmlar ishtirok etishi mumkin. 
1. “Kovalent bog‘lanish" gepotezasi. Elektronlarning  doimiy almashinuvini 
o‘z  ichiga olgan kovalent bog‘lanish, ikki molekula orasidagi reaksiyalar jarayoni-
da  yuzaga  keladigan  barqaror  bog‘lanishdir.    Kimyoviy  aktiv  metabolitlarning 
DNK  yoki  oqsillar  bilan  reaksiyasi  jarayonida  yuzaga  keladigan  yangi 
(toksikologlar  tomonidan  “kovalent  majburiy"  deb  nomlangan)    kovalent 
bog‘lanishning yuzaga kelishining sababi shuki, elektrofillik metabolitlari hujayra 
makromolekulalarida elektronlar bilan boyitilgan nukleofillar ta’siriga uchraydi.  
AQSh  ning  Millers,  yoki  Birlashgan  Qirollikning  MkGee  kabi  ilk 
tadqiqotchilari  hujayra  ichidagi  muhit  nyukleofillik  molekulalar  bilan  to‘yinishini 
erta tushunib yetishgan. Elektrofillik metabolitning hujayra  makromolekular bilan 
reaksiyasi  barqaror  kovalent  bog‘lanishni  yuzaga  keltiradi,  o‘zgargan  DNK  esa 
“DNK hissasi” termini nomini oldi.  Jeyms va Elizabet Millerlar ilk bor   ko‘plab 
kimyoviy  moddalar  to‘qima  makromolekulalariga  hujum  qiladigan  reaktiv 
metabolitlarni  o‘z  ichiga  olishini  aniqlashganida,  aduktlarni  aniqlash  uchun 
mavjud  tadqiqot  texnologiyasi  yetarli  darajada  rivojlanmagan  edi. 
Dastlabki  yillarida,  Millerlar  oddiy  spektrofotometr  (masalan,  DAB  (N,  N-
dimethy  l-4-aminoazobenzene)  bo‘lmish  yuqori  rangli  metabolitlar  hosil  qiluvchi 
“boyoq"  jigar  konserogenidan  foydalanib,  hayvon  to‘qimalarida  kuzatiladigan 
yuqori  xromogenetik  konserogenlarni  o‘rganishgan.  Bu  oddiy  yondashuv 
kanserogenlardan  davolangan  hayvonlarda  kuzatiladigan  DNK  ishtirokini  past 
darajasini  aniqlab  berolmadi.  Yana  bir  muammo  shu  bo‘ldiki,  zararlangan  DNK 
har doim ham o‘zining rang hususiyatlarini saqlab qololmaydi.  
Kaliforniya  Berkley  universiteti  tibbiyot  fizikasi  bo‘limi  tadqiqotchilari 
kanserogen  molekulalarning  “radioaktiv”  ko‘rinishini  yaratish  ustida  amaliyotlar 
olib borgan   va  1940-yillarda  asosiy  tadqiqotlar  boshlandi.   Ksenobiotiklar  radio-
aktiv  atomlarni  birlashtirib,  laboratoriyada  hayvon  yoki  insonlardan  olingan 
suyuqlik yoki to‘qimalarda kuzatiladi. 

---

 
 
93