Z. T. Karabayeva

4.9-rasm. Toksikologiya  tizimi  genlar  (Genomika)  funktsiyasiga  toksik  moddalar  
ta’sirini  o‘rganish  mobaynida  olingan  ma'lu’otlarni  jamlaydi.  Shuningdek, 
transkroptomika, proteomika va metabolomikaga oid ma’lumotlarni jamlaydi.   
  
 
Ushbu  yondashuvlarning  ko‘zga  ko‘ringan  ustuvorliklaridan  biri  bu  ular 
ahamiyatli  ravishda  erkin  tarzda  harakat eta  olishlaridir: nazorat-o‘lchov mosla- 
malarining  texnologik  imkoniyatlaridan  va  namunalarni  tayyorlash  uslublaridan 
kelib  chiqqan  holda  ular  biomaydon  yoki  hujayradagi  zaharli  moddalarning 
toksiklik darajasini aniqlash gen va  metabolitni o‘rganish imkoniyatini beradi. Bu 

---

 
 
105 
 
gipotezaga  bog‘liq  bo‘lgan  an’anaviy  yondoshuvlardan  farq  qiladi,  bu  yondo-
shuvda tadqiqotchilar  muayyan bir genning  patogenez kasalliklari asosiy bosqich-
larini  o‘rganishda  tanlaganlar. 
 “Omiks”  texnologiyasining  yaratilishi    minglab  “gipotetik”  izlanish  ishlari 
uchun  yo‘l  ochib  berdi.  Bunday  yangi  yondoshuvlar  tez-tez  oqsil  va  genlarning 
zaharlanish  bilan  bog‘liq  belgilari  namoyon  bo‘lganda  qo‘llaniladi.  Bu  ham 
tadqiqotchi  uchun  muammoli  vaziyat  bo‘lib,  huddi  somon  ichidan  igna  ahtar-
gandek  mushkul  jarayondir,  tadqiqotchi  yuzlab  va  minglab  mutatsiyaga  uchrab 
o‘zgargan mahsulotlar orqali jiddiy kasalliklarni aniqlaydi. 
Ksenobiotiklar    ta’sirini  o‘rganishda  yangi  yondashuvlar  katta  imkoniyat-
larni  yaratib,    minglab  komyoviy  moddalar  orasidan  muayyan  zaharli  xususiyat-
larni  aniqlashda  kerakli  bo‘lgan  kimyoviy  moddalarni  tanlay  olish  imkoniyatini 
beradi.  Bu  esa  o‘z  navbatida  zudlik  bilan  havfli  bo‘lgan  moddalarni  zaharlilik 
darajasini  aniqlash  va  ularga  ta’rif  berish  imkoniyatini  yaratib  beradi.  Bu 
yondoshuvlar  toksikologiya  sohasini  rivojlantirib,  dunyo  bo‘ylab  uzoq  yillar 
davomida  ishlab  chiqarish  korxonalarida  qo‘llanib  kelingan  havfli  kimyoviy 
moddalar  o‘rniga  alternativ  bo‘la  oluvchi  moddalarni  topish  jarayonini  yengil-
lshtiradi.  
1.  Траnskriptom va  toksiklik. Texnologiyaning mavjudligi minglab va hatto 
millionlab  gen  namunalarini  mikrochiplarda  joylashtirish  imkoniyatini  baradi.  Bu 
bir  vaqtni  o‘zida  ko‘plab  genlarni  oshirish  yoki  kamaytirish  bo‘yicha  o‘rnatilgan 
tartibni nazorat etish imkoniyatini berdi. Mikroarra tehnologiyasi kimyoviy toksik 
holatni to‘laqonli tushunishga olib boradi.  
Toksik  moddalar  ta’siri  ostida  bo‘lgan  hujayra  va  to‘qimalardan  toksiklik 
holati  darajasini  oshiruvchi  yoki  tushuruvchi  gen  guruhlarini  chiqarish  foydali, 
chunki  ular  zararli  biofaollashuv  mahsulotlari  tomonidan  zarar  yetkaziluvchi 
genlarni  aniqlab  beradi.  Bunga  sabab  bunday  yondoshuvlar  farmatsevtika  sanoati 
toksikogenomik  yondoshuvlarga  alohida  e’tiborni  qaratib,  ulardan  foydalanadi.  
Ushbu  yondashuvlar  hayvonlar  va  kemiruvchilarda  o‘tkaziladigan  dori  vositalari 
ta’siri sinovinidagi mashaqqatli mehnatni yengillashtiradi.  

---

 
 
106 
 
Genlarning aniqlanishi bo‘yicha gistologik, biokimyoviy usullar qo‘llaniladi, 
yoki  qon  fermentlari.  Shuningdek,  toksikogenomik  izlanishlar  hayvonlarda 
o‘tkaziladigan  sinovlarga  qo‘simcha  tarzda  keng  ko‘lamda  hujayra  madaniyati 
namunalarida  toksiklik  holatini  o‘rganadi.
22
  Mikromassivlar    tobora  yangi  3D 
hujayra madaniyatida qo‘llanilmoqda va organlarning muhim hususiyatlarini  ifoda  
etmoqda.  Organlarda  chiplardan  foydalangan  holda  tadqiqot  ishlarini  olib  borish 
mexanik  toksikologiyaning  kelgusi  yillarda  yanada  rivojlanishiga  yetakchi  omil  
bo‘lishiga  shubha  yo‘q.   
2.    Proteom  va    toksiklik    holati.    Garchan  toksik  moddalar  ko‘p  hollarda 
transkripiv  genlar  darajasini  o‘zgartirsada  har  bir  holatda  funktsiya  o‘zgarishi 
isbotni  talab  etadi  va  oqsil  mahsulotlariga  alohida  e’tibor  qaratiladi.  Bunda 
to‘qimalardagi  minglab  oqsil  moddalari  o‘rganiladi.  Proteom  keng  ko‘lamda 
qo‘llaniluvchi    atama  bo‘lib,    mass-spektrometr  yordamida  turli  texnologiyalarni 
qamrab  oladi.  Bu  asosan  ksenobiotiklar  tufayli  zaharlanish  holati  yuz  berib,  oqsil 
moddasida o‘zgarish  aniqlangan vaqt amalga oshiriladi.  
Toksik  moddalar  tufayli  oqsildagi  patologik  o‘zgarishlar  jigar  va  buyrak 
kabi  muayyan  bir  to‘qimalarda  namoyon  bo‘ladi.  Bunday  holatda  biomarkerlar  
bilan  bog‘liq  muammo  yuzaga  keladi.  Oqsil  modda-lar  qon  aylanish  tizimi  orqali 
to‘qimalarga  kirib  boradi,  zaharlangan  oqsil  modda-larini  to‘qimalardan  chiqarib 
tashlash  ancha  mushkul  jarayon  hisoblanib,  ba’zi  tadqiqotchilar  “plazma 
proteom”dan foydalanishni ma’qul ko‘radilar. Plazma proteome toksik moddaning 
qay darajada zaharli ekanligini ko‘rsatish vositasi sifatida xizmat qiladi. Proteomik 
texnologiyalar  biofallashuvga  bog‘liqliklar  bo‘lgan  toksik  moddalar    hususiyat-
larini  “addukt” yordamida ochib berishga zamin yaratadi.  
Hujayralar    juda  ko‘p  oqsil  moddalaridan  iborat  bo‘lib,  zaif  hujayralar 
reaktiv  metabolitlar  hujumiga  uchraydi.  Bu  holat  hususida  “kovalent  bog‘liqlik  
gipotezasi” da  fikr yuritilgan. Bioinformatika ma’lum bir  to‘qimalardagi addutiv 
oqsil  moddalari    orasidagi  har  qanday  funktsional  bog‘liqlikni  o‘rganadi.  Bu 
                                                           
22
 
Minowa  Y  et  al.  Toxicogenomik  multigene  biomarker  for  predicting  the  future  on  set  of  proximal  tubular  injury  in  rats. 
Toxicology. 2012;297:47–56. 
 

---

 
 
107 
 
metabolik jarayonda elektofillar oqsillarga zarar yetkazish-yetkazmaslik borasidagi 
savollarga oydinlik kiritishda ko‘mak beradi. 
3.  Metabolom  va   toksiklik   holati.  Toksik    moddalar sabab  yuzaga keluvchi 
ichki  hujayra  molekulyar  metabolitlari  darajasini  nazorat  etuvchi,  ferment 
vazifasini  bajaruvchi  oqsil  moddalarni  chiqarib  yuborish  qondagi  yoki  boshqa 
biologik  suyuqliklardagi  metabolitlar  kontsentratsiyasini  o‘zgartirib  yuboradi. 
To‘qima  qon  va  biologik  suyuqliklar  bilan  doimiy  munosabatdadir.  Hujayra, 
to‘qima  va  qon,  peshob  kabi  biosuyuqliklardagi  metabolitlarni  o‘rganish