Z. T. Karabayeva

5)    DNK    adduktlar  va    apoptoz.    Ko‘p  miqdorda  DNK  adduktlar  tutuvchi 
hujayralar  ularning  reparatsiya  qobiliyati    juda    ko‘p  mutatsiyalarni  bartaraf  qila 
olishini hal qilishi kerak. Agar buni  uddalay  olmasa,  organizm  o‘sha hujayrani  
apoptoz  yo‘li  bilan  qurbon qilishi  eng  yaxshi yo‘l  bo‘lishi  mumkin. Muqobil  
yo‘llardan  biri  hujayralarning hujayra replikatsiyasini hujayraviy siklni nazorat-
o‘tkazish  punktlarini  faollashtirish    yo‘li  bilan  tormozlashi  DNK  zanjirini 
reparatsiyalovchi  enzimlarning    tiklanishi    uchun  vaqt  yutishga  imkon  beradi.  Bu 
ikki    yo‘ldan  birini  tanlash  o‘z    ichiga    DNK  adduktlarni  aniqlovchi  samarali 
sensor  tizim  va    kinazalar  orqali  signallarni  “ijro  etuvchi  proteinlar”  ga,  ya’ni 
hujayra  sikliga  yoki  o‘limiga  ta’sir  etuvchi vositachilarga  o‘tkazishni  oladi. DNK 
shikastlanishiga  javob  (DDR)  tizimida  kalit  sensorlarga  ATM  (ataksiya-
telangiektaziya  mutatsiylangan),  ATR  (ATM  va  Rad3  bog‘liq)  va  DNK-PK.  Bu 
sensorlar  DNK  replikatsion  apparati  replikatsiyani    bloklovchi    adduktlar  bilan 
to‘qnashganda  yoki  qo‘sh  spiral  ajralganda  hosil  bo‘luvchi  to‘xtatilgan  DNK 
replikatsion sanchqisi tomonidan faollashtiriladi.  
Bir  qancha  quyi  proteinlar  fosforillanishi  bilan  aktivlangan  DDR  sensorlar 
kalit  tanlov  nuqtasi  proteinlari,  masalan,  p53  transkripsiya  omili  faoliyatini 
boshqaradi,  bunda  hujayra  yashashi,  tiklanishi  uchun  vaqt  berish  yoki  hujayra 
o‘limini    boshlash  hal  qilinadi.  P53  faollashuvining  oxirgi  natijasi  –  hujayra  sikli 
ingibirlanishi,  DNK  reparatsiyasi  yoki  apoptoz  bo‘lishi  -  DNK  shikastlovchi 
birikma  tabiatiga  va  nishon  hujayra  genomidagi  bor  bo‘lgan  DNK  adduktlari 
miqdoriga bog‘liq bo‘ladi.
53
  
6)    DNK    adduktlari    va    gen    disfunksiyasi.    Ta’sirga  uchragan  gen  normal 
funsiya  bajarishi,  DNK  addukti  replikatsiyasi  davomida  mutatsiyalar  induksiyasi 
                                                           
53
 
Hollstein  M  et  al.  p53  mutations  at  A:T  base  pairs  in  angiosarkomas  of  vinyl  chloride-exposed  factory  workers. 
Carcinogenesis. 1994;15:1–3. 
 

---

 
 
203 
 
neoplastik  holat  kelib  chiqishini  yengil-lashtirishi  mumkin.  Masalan,  funksiya 
paydo  bo‘lishi  va  yo‘qolishi  natijasidagi  gen  mutatsiyalar  oldin  eslab  o‘tilgan 
saratonning 8 farqli belgilaridan bir yoki undan oshiq belgilarini yuzaga chiqarishi 
mumkin.  Bir  tarafdan,  ras  yoki  mik  (myc)  guruh  onkogenlarda  mutatsiyalar 
aktivatsiyasi  hujayralarga  boshqarib  bo‘lmaydigan  hujayralar  ko‘payishi 
qobiliyatini berishi mumkin. Muqobil ravishda, kimyoviy kanserogenez davomida 
mutatsion  inaktivatsiya  uchun  umumiy  nishonlar  o‘smani  suppressiyalovchi 
genlar, masalan, p53, FHIT yoki rb kabi. Mutatsiyalar inaktivatsiyasi hujayralarni 
genetik  nostabillikga  moyil  holatda qolishiga  sabab  bo‘lgan  holda  DNK  reparativ 
qobiliyatini  ham  zaiflashtirishi  mumkin.  Addukt  -  keltirib  chiqargan  mutatsiyalar 
biologik oqibatlari keng o‘rganilgan. 
7.  DNK  adduktlari    kimyoviy  ta’sir  biomarkerlari  sifatida.    O‘sma  induk-
siyasidagi  ularning  roliga  qo‘shimcha  ravishda  DNK  adduktlari  individlarga 
kanserogen  moddalar  ta’sirining  foydali  markerlari  hamdir.  Nishon  to‘qima 
genomidan  kesib  chiqarib  tashlanganda  kesilgan  adduktlar  erkin  asos  holatida  
yoki    intakt    deoksinukleotid    holatida    siydikda    chiqarilishi    mumkin.  Mass-
spektrometriya  qo‘llanuvchi  sezgir  tahliliy  usullar  yordamida  siydikdagi  DNK 
addukt  ekskretsiyasini  miqdoriy  baholash,  genotoksik  kanserogenlar  ish  joyi  yoki 
hayot tarziga ta’siri haqida foydali xulosalar qilishga imkon  beradi.  
Shu  bilan  bir  qatorda,  tajribadagi  sub’ektlardan  olingan  qon  namunalaridan 
ajratib  olingan  DNK  tahlilida  bu  texnologiyalardan  foydalanish  DNK-
shikastlovchi 
kanserogenlarning  individlarga  ta’siriga  oydinlik  kiritadi. 
Individning      DNK  sida  adduktlar  darajasi  haqida  qisman  miqdoriy  tushunchaga 
ega  bo‘lish  uchun  bir  klassik  usul  32P-postlabelling  sinamasi  orqali  amalga 
oshirildi.  Bu  jarayonda,  kanserogen  ta’siriga  uchragan  individdan  olingan  DNK, 
namunalar    ingichka    qatlamli  xromatografiya  usulida  ajratilishidan  oldin 
radioaktiv ATF bilan fosforillangan.  
Normal  adduktlanmagan  deoksinukleotidlar  tezda  xromatografiya  gelidan 
ajraladi, adduktlangan deoksinukleotidlar esa hajmi  va   fizik-kimyoviy  xususiyat-
lariga  bog‘liq  ravishda sekinroq harakatlanadi. Oxirgi adduktlar keyinroq rentgen 

---

 
 
204 
 
radiografiya orqali aniqlanadi. Kurt Randerat tomonidan ishlab chiqilgan bu yuqori 
sezgir usul, ayniqsa, gidrokarbon aralashma yoki qazib olinuvchi yoqilg‘i  ta’siriga 
uchragan  ish  joylari  va  metall  quyish  joylaridagi  ishchilar  va  chekuvchilardan 
olingan  DNK  namunalarida  yirik  hajmdagi  DNK  adduktlarining  quyi  darajalarini 
aniqlashda    mos  keladi.  Shuningdek,  DNK  adduktlarini  genotoksik  kansero-
genlarni    ta’sirini  “molekulyar  dozimetr”  lari  sifatida  ishlatish  juda  katta  ta’sirga 
ega  bo‘lishi  mumkin,  endogen  genotoksikantlar  ta’siri  ostida  oddiy  adduktlar 
shakllanganda asoratlari paydo bo‘lishi mumkin.  
Bunday  adduktlarning  borligini  ko‘p  yillar  oldin  Kurt  Randerat  tomonidan 
qilingan 32P- postlabelling tadqiqotlarida taxmin qilingan, o‘shanda u kanserogen 
ta’siriga  sezilarli  uchramagan  nazorat  guruhidagi  individlardan  olingan  DNK 
namunalaridagi  tavsiflanmagan  “I-  birikmalar”  ni  (I=tug‘ma  adduktlar)  ta’riflab 
bergan.  Randerat qayd etishicha, I-addukt darajasi DNK donori yoshi va ularning 
ovqatlanish  ko‘nikmalariga  ko‘ra  turlicha  bo‘ladi.  
8.3-jadval